«A Dora viña con aquel chuvasqueiro como marelo. De noite. No inverno. Caíame o corazón con ela». Jesusa, da Casa de Ramona da Paínza de Tordoia, non canta nin toca a pandeireta desde que ficou viúva. En todos os seus anos, nunca imaxinara que aquelas cantigas que botaba para a rapaza suíza á que lle abría as portas de tanto en cando formasen parte duns «traballos tan importantes». Pasados os corenta anos da primeira vez que a musicóloga Dorothé Schubarth puxera os pés en Galicia, Olaia Tubío e Alejandro Gándara seguen as súas pegadas no documental Dorothé na Vila e regresan ás cociñas do lume aceso do Cancioneiro popular galego, a biblia da música tradicional do país.
Imaxe de capa: Dorothe Schubarth e Esclavitud, A Grela (Ordes) – Imaxe do APOI-MPG.
Olaia Tubío e Alejandro Gándara souberon de Dorothé como quen ten noticia dun ser mítico. Escoitaron o seu nome no vizoso mundo da música tradicional, nesas foliadas e seráns que teñen outra vez nos anos vinte do século XXI a función —folgar e ligar, non necesariamente por esta orde— que tiveron medio século antes do chill & Netflix. Púxoos sobre a pista o músico Richi Casás, neto e sobriño de Rosa e Delfina da Vila da Igrexa de Cerceda, un dos fogares nos que foi acollida Dorothé Schubarth.
Dorothé na Vila xorde dunha inquedanza e convértese nunha procura. Os seus responsables propuxéronse saber que fora das Rosas e das Delfinas do Cancioneiro da musicóloga suíza catro décadas despois. Se estaban vivas, que lembranzas tiñan, se aínda cantaban. A viaxe levounos ata Cerceda e a Tordoia. Tamén á Louzarela, no Courel, a xénese das andainas galegas de Dorothé Schubarth. A Regoelle, en Dumbría. Ao Vilar, en Carnota.
Antón Santamarina coa zanfona en San Martín de Suarna (A Fonsagrada).
A San Martín de Suarna, na Fonsagrada, acudiron a tiro feito. Recibiunos alí Antón Santamarina, filólogo e compañeiro lingüista de Dorothé na colosal aventura da recolleita. Ela implicouno e el mesmo gravou a seu pai, Benjamín, e a Josefa, veciña súa de San Martín, que demostra no filme que non esqueceu as coplas. Asemade, Santamarina fora no seu día o guía que levou a musicóloga suíza polos procelosos camiños da burocracia, ata obter unha bolsa da fundación Barrié, que despois editaría os traballos.
Dorothé Schubarth rexistrou máis de 300 horas arredor do país todo. Vai facer un ano que participou na duodécima Xornada de Literatura Oral que celebraron en Lugo a Asociación de Escritores e Escritoras en Lingua Galega e a Asociación Socio-Pedagóxica Galega. Un dos asistentes á sesión pediu permiso para reproducir dous audios: un canto arcaico de Hermisende, na Zamora galegofalante, e outra peza tamén ad libitum, igualmente en ton menor, procedente de Bulgaria. A mesma melodía. Idéntica tonalidade. Case que os mesmos xiros. A musicóloga suíza recollera ambas as músicas a dúas mulleres dos dous confíns do que fora o Imperio Romano. Da Gallaecia á Tracia. Unha feliz casualidade; unha pequenísima mostra da magnitude do labor de Dorothé Schubarth no ámbito da música popular europea.
Método científico
Con todo, Antón Santamarina considera que o gran proxecto vital de Dorothé é o Cancioneiro popular galego, hoxe descatalogado e case que ignoto. Ela botou unha década da súa vida entregada ás recolleitas galegas. A sistematizar e perfeccionar unha notación, con criterios académicos e científicos, que supón un tesouro incalculable. Considérao así Richi Casás e tamén Xabier Díaz, nun dos extras do documental que se pode ver na canle en YouTube de Dorothé na Vila, filme documental con vocación transmedia. Malia os esforzos, Santamarina lamenta ante as cámaras de Olaia Tubío e Alejandro Gándara que do Cancioneiro non publicou ren ningún colega, ningunha revista especializada: «Nin unha recensión…».
Alejandro Gándara comenta que o seu traballo fílmico non vai tan ao técnico. «No país non había, e segue sen haber demasiada xente formada en musicoloxía. No que atinxe á etnomusicoloxía, tamén cómpre ter en conta que existen dúas escolas: unha americana, máis antropolóxica, e outra alemá, que é á que se acolle Dorothé». A tradición oral galega foi obxecto no século XX, repasa Gándara, de gravacións como as do estadounidense Alan Lomax durante os anos cincuenta, as do danés Gustav Henningsen nos anos sesenta e as do crego lalinés Xesús Mato nos anos setenta. Xa nos noventa, músicos como Mercedes Peón e Xabier Díaz botáronse tamén ás estradas coas gravadoras. Ningún destes procesos, con todo o meritorios e valor testemuñal e documental que atesouran, leva consigo o esforzo científico e de sistematización do desenvolvido por Dorothé Schubarth desde finais dos anos setenta e na década dos oitenta. E, por riba, o Cancioneiro leva como complemento o traballo filolóxico e lingüístico achegado por Santamarina.
Victorina (informante do Vilar, Carnota) e María de Fetós.
Coincide Alejandro Gándara en que talvez a musicóloga suíza estaba avanzada de máis para un territorio no que a música tradicional aínda non se desprendera nos anos oitenta dese resaibo balorecido ao que fora condenada pola Sección Femenina e os grupos de Educación e Descanso e que aínda se replicaba nun bo número de agrupacións de gaitas e de baile que preferían as pezas estilizadas e con coreografía, musealizadas e mantidas con respiración asistida e que moitas das veces facían sentir pudor pola rusticidade e o bravo do repertorio de vello, o que aínda habitaba na resistencia das lareiras e das terras de labor.
As músicas máis arcaicas, coma os alalás ou os cantos de seitura, foron o primeiro foco de atracción para Dorothé. Boa parte da Galicia de finais dos anos setenta sobrevivía aínda na sociedade campesiña. O país participara activamente, mesmo con entusiasmo, das vagas migratorias, pero unha parte non cativa do seu territorio quedara á marxe da revolución industrial; os modos de vida, a autarquía e a subsistencia, estaban asociados a unhas producións culturais e un tipo de ocio que se extinguiran noutros puntos de Europa. Naquela altura, a música tradicional non se apagara nas lareiras; os cantos acompañaban os traballos labregos. As coplas, as músicas, os contos, transmitíanse de xeito oral, como o fixeran durante séculos en comunidades e pobos que non coñecían a escritura.
Unha protagonista singular
Dorothé Schubarth entrou nese universo, pero procurou interferir o menos posible. Olaia Tubío e Alejandro Gándara regresaron a el coas gravacións, custodiadas por Concha Losada, resposable de patrimonio oral, no Museo do Pobo Galego, e as fotografías. A musicóloga suíza é o fío condutor do filme, a súa voz ten unha presenza poderosa na película. «Quizais polo seu carácter humilde e honesto, Dorothé resistíase a que saíse a súa imaxe na nosa película; é destas persoas que foxen do protagonismo e que prefire que sexa a súa obra quen fale», apunta Tubío.
As indicacións de Dorothé foron imprescindibles para volver entrar nas cociñas do Cancioneiro. «As cociñas son unha constante. Mesmo tivemos a idea de chamarlle ao documental As cociñas de Dorothé», subliña Olaia Tubío. Como unha reivindicación dunha intimidade, as máis das veces feminina, agochada do público. «Nas capas dos libros editados pola Barrié, adoitaban borrarse das fotografías as cociñas, quizais por consideralas demasiado humildes ou atrasadas», engade a codirectora.
Tubío, Gándara e o seu equipo tiveron o factor sorpresa ao seu favor, xa que cando remedaron os pasos de Dorothé era a primeira vez que as informantes escoitaban a súa voz gravada. E tanto foi así que Victorina, unha nonaxenaria do Vilar de Carnota que aprendera a tocar a pandeireta nun prato de porcelana, nunha desas cociñas borradas das fotografías, non foi quen de recoñecerse. Dorothé na Vila fai partícipes as espectadoras do reencontro entre Victorina e María de Cetós. Ver o agarimo co que falan baixiño, como dúas mozas, a cabeza dunha ben pegadiña á cabeza doutra, como se bican e apertan, reconforta logo destes meses de alarmas sanitarias, confinamentos e distancias sociais.
«Mesmo o transmedia tivo esa función durante a corentena. Cando compartimos o canto do Cabaliño no Facebook, resulta que foi tamén partillado por un grupo de Amigos de Castro Caldelas e escoitárono as netas da muller a quen gravara Dorothé. Seica botaron a tarde a chorar», comenta Olaia Tubío.
Alejandro Gándara e Olaia Tubío.
Dorothé na vila deixa un pouso agridoce. Irrompe na ledicia das festas patronais de Louzarela, no Courel, cabo de Manolo, o primeiro informante, por orde cronolóxica, do Cancioneiro. Conduce, na outra punta do país, ata mamá Estrela, de Regoelle, Dumbría, unha das fontes que máis sorprendeu a académica suíza pola súa capacidade de improvisación, polos recursos dos que bota man, como se os tivese todos nun compartimento do seu cerebro, «nun saco», e ela tivese a pericia de recorrer a un ou outro en función do interlocutor e do contexto. Mamá Estrela, conta a súa neta, quedou viúva con 27 anos e sacou adiante tres fillos cavando no monte e na mina. No tempo no que Dorothé deu con ela, era unha mestra regheifeira que criaba as pícaras da filla, emigrada en Barcelona. «Algunhas veces atopou reticencias Dorothé nesa xeración intermedia, a que no tempo de finais dos setenta e os oitenta emigrara a Catalunya e Euskadi». Á xente criada na idea de que había que fuxir da aldea —e de todo o que supuña— non acababa de acomodarlles no maxín que querería dos seus vellos aquela muller de Suíza, dun país tan rico. «Mesmo pensaban se querería rir deles».
«Canto porque me dá alegría»
Aquela muller de Suíza entrou nas cociñas e foi coas vacas, cando for preciso. Pastoreou as ovellas de Manolo de Louzarela do Courel. E tomaba notas. «Antonio, Vilalonga, Sobrado dos Monxes. Labrego, 71 anos. Canta porque lle dá alegría». «Vila de Bande, Ourense. Entro nunha tenda chea de xente: ‘Busco cantigas’. Tendeiro: ‘Espere a que peche, vouna levar a un sitio’». Tamén petou nas tabernas, sobre todo, na área da montaña de Lugo. Viaxaba en autostop, porque os coches de liña tampouco chegaban moi lonxe nin á hora neste país hai corenta anos.
Richi Casás, neto de Rosa, informante de Dorothé da Vila da Igrexa (Cerceda).
Ao comezo de todo, Alejandro e Olaia tiñan o propósito de facer unha narración sobre como o legado de Dorothé pode atoparse en xente como Richi Casás, neto e sobriño das informantes de hai corenta anos e hoxe comprometido coa memoria e a música popular. Porén, a realidade mostrouse teimuda: Galicia xa non é máis como foi. Ese mundo acabou. Ao mudar as condicións de vida, a sociedade campesiña deulle paso a unha sociedade de comunicación de masas. «Primeiro a radio e, despois, a televisión, interferiron e condicionaron os modos de cantar e tamén os repertorios», explica Alejandro Gándara. «Dorothé chegou polos pelos», di Antón Santamarina no documental.
O certo é que Dorothé abordou a península Ibérica desde Catalunya. Nese país do Mediterráneo que o Shanghai nutría de galegas e galegos dos Ancares e da Terra do Medio, á calor da man de obra nas fábricas, na construción e na hostalería, dixéronlle á musicóloga que xa non tiña nada que rascar. «En Galicia, se te apuras, se cadra aínda chegas a tempo». Era 1978, alba dun novo réxime no Estado español (aínda non) das autonomías.
Lucía, neta de Manolo de Louzarela escoitando a seu avó cantar.
A sensación inexorable de finitude, a señardade, que din na Chaira, impregna toda a metraxe. Percíbese mellor ca en ningunha outra historia na de Marina, de Santa Martín de Lúa, en Pol, que ao principio rexeitara as cámaras. Marina podería ser un anverso ou unha imaxe de Dorothé reflectida no río. As dúas caras dunha mesma moeda. A musicóloga e mais ela son quintas. Ambas as dúas andaban na trintena cando se coñeceron por vez primeira. Eran unhas mozas. Marina estudara Maxisterio e é a máis nova de todas as informantes no documental. «E tamén me pareceu a máis consciente de que ese universo no que deixou entrar a Dorothé xa non será máis», sinala Olaia Tubío.
O segundo dos contratempos que os directores souberon transformar en fortaleza foi a reticencia da muller que é o eixo central do documental a aparecer diante da cámara. Alejandro e mais Olaia conseguen integrar no relato a historia deles a conectar con Dorothé Schubarth, incorporan os correos electrónicos e as conversas intercambiadas e, ao tempo, manteñen a tensión narrativa. Deixarase gravar? Verémola? «Ela acabou por comprendernos a nós e nós entendemos que tiñamos que respectar os seus procesos, asumir a tristura que puidera producirlle volver ver as protagonistas do seu traballo soas e vellas». As derradeiras dun planeta que esmoreceu. Xa non canta ninguén nas cociñas de Dorothé.
