Impresiona coñecelo en persoa, como tende a man e a ollada. Raúl Zurita (Santiago de Chile, 1950) visita A Coruña con motivo do ciclo Poetas Di(n)versos dirixido por Yolanda Castaño, ese luxo que a cidade goza dende hai xa nove anos e que nos trouxo algúns dos poetas máis interesantes do panorama propio e internacional. Raúl Zurita nesta ocasión recita xunto a X. L. Méndez Ferrín nun verdadeiro encontro de titáns.

Estamos probabelmente ante o poeta vivo máis importante de Chile e parte de América Latina, un clásico que leva unha vida enteira consagrada á palabra. Premio Nacional de Literatura no ano 2000,  ademais foi recoñecido con moitos outros galardóns de gran relevancia. Enxeñeiro de formación, Raúl Zurita leva corenta anos publicando e compartindo a súa experiencia como docente en distintas universidades.

Tan poderosa como a súa obra é o seu discurso, mentres conversamos a entrevista énchese de poetas recitados de memoria ao voo, versos que apuntalan a lucidez dun home que quixera encarnar o poema. Sen dúbida, tamén o lector sentirá que moitas destas respostas son literatura.

Raúl Zurita viviu o golpe militar e a ditadura en todo o seu peso. A tortura, o cárcere, a fame. E porén na súa obra escintila unha fe na humanidade que conmove como poucas. Penso naquel escritor novo que nas peores épocas se dedicaba a roubar libros nas librarías, ao que non meteron preso a condición de non volver pisar unha. Ao estreitarlle a man sinto que segue tendo moito daquel que cando publicou o seu primeiro libro só podía mirar dende o escaparate.

O teu interese pola escrita foi moi temperán, pero que impacto tivo a túa formación como enxeñeiro no traballo poético? Estiven sete anos na Escola de Enxeñería, sete anos son sete anos. O traballo que fixen sería imposíbel se non tivera esa formación. É definitiva. Algúns dos conceptos son fundamentais, absolutos: a idea de proxecto, a idea de construción, de estrutura… Os libros estrutúranse, non son conxuntos de poemas, hai unha arquitectura que os sostén.

Iso é moi evidente cando nos achegamos á túa obra. Porque hai unha concepción clarísima do
que é a estrutura nun libro, nun poemario, que non un libro de poemas. Son cousas completamente diferentes. Así o demostran as estruturas de Purgatorio, de Anteparaíso, doutros libros… Pero deteñámonos agora no proceso creativo. De onde nace o poema? da obsesión, da ferida, da pulsión…? De todo iso. Se un soubera de onde nacen os poemas… Cando un é mozo, ten a obsesión da voz propia, cando xa é vello decátase de que a voz propia é de todo menos voz propia. Quen é esa persoa que ocupa o teu corpo e che fai escribir dun modo distinto ao que falas. Os gregos teñen unha resposta: as musas. Nós rimos diso, pero no fondo, non se superou esa resposta. Creo que fundamentalmente é unha compensación á túa vida. Compensación a esa desmesurada carencia, ao dano que ti fixeches e ao que che fixeron.

Agora cales son as obsesións poéticas de Raúl Zurita? Eu tiven dúas obsesións. Nunha demoreime moito, naceu no ano 1975 e puiden rematala no ano 1993. Son estes tres libros: Anteparaíso, Purgatorio e La vida nueva. Purgatorio xorde da imaxe dunha meixela, parte dunha idea real que me aconteceu na vida, queimeime o rostro despois dunha serie de humillacións nas que os militares son tan expertos. Lembrei a frase de Cristo, do Evanxeo: se che dan nunha meixela pon a outra. Fun e queimeime a meixela. Non me pasou nada. Tivéronme detido na rúa, como catro horas e despois deixáronme marchar. Non sabía por que o facía, non era unha performance. Estaba completamente só, fecheime nun baño, puxen un ferro a quentar e queimeime. Despois entendín o que tiña pasado. Eu escribín para non tolear, porque eu estaba tan mal, todo se me derrubou, incluso a guerra de Chile. Estaba rematando a carreira e leváronme preso o mesmo día do golpe. Metéronme nun barco. Estaba nunha situación tan tan desesperada, co mundo roto, acababa de separarme, tiña dous fillos, non tiña un peso, a fame… Era un inferno. O único xeito de non tolear foi imaxinar cousas absolutamente delirantes, poemas no ceo, e despois para a miña sorpresa algunhas desas ideas tomaron forma… Pero nese momento era a soamente a miña reacción para non tolear.

De onde nace a poesía? No meu caso nace de certa desesperación, desolación, a idea solitaria dun home que pon a outra meixela. A idea era algo así como albiscar a felicidade, non a felicidade, o verbo albiscar. O que se recolle nesa frase, que se ve dende o alto: ni pena ni miedo. Aí albíscase a felicidade.

Un lugar para comezar. Pero despois non morrín, seguín vivo.

É a obra poética un continuo? Penso no poeta mozo que foi Zurita e como era a súa obra daquela e no actual, por exemplo en relación ao silencio, que lugar ocupa na obra poética de Zurita? Ocupa un lugar moi forte. Primeiro porque o silencio é a forza descoñecida que che impide escribir. Un estrélase contra os muros do silencio. Vivir é case unha loita agónica contra o silencio, contra eses muros. Non podes sacarlle nin un gran a eses muros. É unha loita case física. No último libro aparece iso, a vida chega aí tamén, ao abismo do silencio, e só no momento da morte esas forzas xúntanse. A coincidencia antes de morrer.

É o poema un mecanismo para intentar comprender? Non o sei, os grandes poemas son obxectos ambiguos, que posúen unha certa crueldade. Un poema como o de Ungaretti: «Hoxe é aínda onte e non quero que sexa tamén mañá». É tan perfecto que un o que fai é emocionarse, admiralo, non podes engadir nada. Un non entra á obra de arte, quedas fóra, emociónate. Entón, os poemas son uns artefactos cheos de sentido, de palabras, de emocións, que non podes explicar. A poesía foxe do vicio da interpretación, só podes inferirte e emocionarte. Pero a diferenza de obras magnas, como o Ulises de Joyce ou El canto general de Neruda, aí si podes quedar.

Interésame moito o sentido da beleza na túa obra, que está preto do concepto de límite tamén, como se levaras da man ao lector fronte a un cantil… Eu busquei mil veces uns versos na Ilíada de Homero sen poder atopalos, ata tal punto que non sei se o soñei, nese caso os meus soños son incríbeis… Unha escena na que Aquiles entra á rúa e comeza a masacrar os troianos. Entón, no borde do muro, os vellos berran que están masacrando os seus fillos, as mulleres que están matando os seus esposos, e nese intre entra Helena, e era tal a súa beleza que os que estaban asasinando non puideron deixar de mirala.

É posíbel a experiencia da poesía sen que a beleza participe nela? Están aí esas frases de Rimbaud e Rilke: «Unha noite, sentei á Beleza nos meus xeonllos. —Atopeina amarga. —Inxurieina» (Unha tempada no inferno). E a de Rilke: «A beleza é ese anxo que podendo destruírte non te destrúe». Creo na beleza, pero case coma nun soño.

Gustaríame preguntarche polo teu concepto de poema como cruce de dúas vontades. A vontade do que escribe e a vontade da lingua. Por que nos sorprende o poema? Porque se ti preguntas a poetas que teñen reflexionado sobre isto, a Eliott, ou outros poetas teóricos, poden explicalo todo, menos por que puxeron a mañá vermella e non puxeron a mañá azul. Daquela podes sentir a loita entre o que lingua quere dicir a través de ti e o que ti queres dicir para a lingua. Por iso non hai poeta castelán que non sexa firmemente cristián. Se ti sacas a Deus da lingua castelá crearíase un abismo máis grande que o do Océano Pacífico. Deus existe na lingua. Ti podes non crer, eu son ateo, cada día máis, pero a lingua pon as súas propias estruturas, a súa vontade de ser. Finalmente, os grandes poemas son aqueles nos que triunfa a lingua e non onde triunfa a vontade do poeta. Como sucede con el poema de Neruda Las alturas de Macchu Picchu:

Del aire al aire, como una red vacía,
iba yo entre las calles y la atmósfera,
llegando y despidiendo,
en el advenimiento del otoño la moneda extendida
de las hojas, y entre la primavera y las espigas,
lo que el más grande amor, como dentro de un guante
que cae, nos entrega como una larga luna.

Un home está a falar dunha lingua que non se falaba, da celebración dun idioma que se reconcilia cos seus falantes.

Que papel xoga a descuberta, a fascinación no proceso poético? Un papel tan importante como o fastío. Escríbense todos os sentimentos e emocións no poema. Narrar a conquista de América como describir unha pinga de xeada nunha folla. Tan importante é a chegada á lúa… o grandioso e o cotiá. Para min son dúas cousas que van unidas. A fascinación. En cada movemento están contidas todas as sinfonías do mundo. A arte é un recordatorio do asombro permanente.

Paréceme moi interesante a parte do teu traballo noutros soportes que non son o papel: o ceo, o deserto, os cantís, a auga… Pregúntome se a experiencia do lector é máis rica polo contex-to? Eu non fixen iso por ampliar os límites da literatura, nin por ningunha desas cousas. Eu fíxeno porque sentín a necesidade urxente, ata o punto de que se non o fago morro. Por que escribes poemas sobre o ceo? Pois porque era fermoso… Todas as comunidades miraron sempre o ceo buscando os sinais do seus destinos. Era fermoso mirar o ceo coma unha páxina, pero daquela, son os meus poemas máis íntimos, son imaxes que levan moitos anos dentro de min. Ti ves a imaxe e de súpeto faise. Só ti a ves. Durante anos só eu vin esas imaxes, en toda a súa demencia. Para min son tan poemas coma os que aparecen nos libros. Os cantares de Paón, é unha obra na que un poeta incorpora os ideogramas chineses. Ninguén ten idea do que significan os ideogramas, é algo que se ve antes de ler, pero é algo que aporta unha forza. Para min é todo unha soa obra e unha soa viaxe. Reacciono contra a sobresacralización do fragmento. Caídos os enigmas reais, dado o grao de especialización ao que chegou a ciencia, unicamente podemos coñecer aspectos parciais da realidade. Ollar para a realidade sen pretender unha visión que analice. Para min, nunha obra ou hai un correlato coa totalidade da vida ou non o hai.

Busca Raúl Zurita un lector cómplice? É a poesía esixente co  lector? Mira, xúrocho, nunca pensei
no lector. Nin un só pensamento. Se o fixera iso dirixiríame, sería un condicionante, nunca penso no lector. Cando fixen o poema no ceo, vino coma un espectador máis e marchei, non estiven facendo enquisas, quen o viu, que lle pareceu… Agora creo que todo escritor, todo poeta, ata o máis vacilante, todos son persoas que polo amor dun outro que virá ou non virá, fírense enteiros, cóbrense coa venda das palabras, agardando que ese outro atravese a venda das palabras e lle toque o corazón. E ese outro é o lector.  Hai uns versos de W. Whitman: «Lector ti non estás lendo un libro, ti estás a tocar unha persoa».

Ten a política lugar na poesía? Un poema que non é político, para min persoalmente non é nada. Os poemas son todos políticos. Un gran poema de amor é político. Pero hai grandes panfletos tamén. «A la calle futuristas, las calles son nuestros pinceles, las plazas son nuestras paletas, a la calle futuristas, tamborileros y poetas»… Maiakovski.

Nalgún momento falaches da obra de arte como un eco da realidade. Ten máis valor, máis peso a realidade que o poema? Se imos facer esa distinción a realidade ten máis peso que o poema. Pero o que nos está dicindo toda a creación artística repítese unha frase: non fomos felices, porque se tiveramos sido felices a arte, a literatura, a música terían sido innecesarias, a vida tería sido un poema, cada segundo da vida sería unha sinfonía… A arte non é senón os cascallos que quedan dunha batalla cosmicamente perdida. A tarefa non era pintar un cadro ou escribir un poema… A tarefa era facer do mundo unha obra de arte, da vida, unha vida decente. Nese sentido é un fracaso absoluto. Non vivimos nun mundo decente e ese é o soño, ese é o fin, o que queremos. Os poemas non son importantes en si, o importante é o amor, o importante é ter unha vida
digna e os poemas e a obra de arte só son un pretexto para exercer a bondade.

Cal é o papel da poesía hoxe? Penso no mito de Casandra. Casandra é un personaxe que o ve todo, que todo o sabe e que ten o don da adiviña, de vero porvir, pero ninguén a escoita e agóchase. A poesía é a Casandra do noso tempo. A poesía é a esperanza de quen non ten esperanza, é o corazón dun mundo que perdeu infindas veces, a posibilidade do que parece imposíbel.