Amada sombra guímara

Arredor dos sete anos, a nena estraña marchaba á fonte á procura do frescor dos chopos para escribir en soidade. Arredor dos oito, meteuse na cacarocha dos castiñeiros para sentir a escrita no interior dunha árbore. Aos dez apertou o negrillo entre os seus brazos de sete voltas e amor. Aos once gravou a navalladas o nome dun neno na cortiza da mazaira, coma se se tratase dun alfabeto sagrado. Aos corenta e catro, acariña sombras de árbores que só existen na súa retina de memoria afectiva. E come os froitos daquelas plantadas polo pai, coma se unha mazá ou un figo puideran devolverlle por un intre un saber, un sabor que lle reverbera nos xenes e a consola da perda.

Todas, todos, temos a nosa árbore. Tamén a tiña o rei de Persia, Serse, que na aria de apertura da ópera de Händel lle canta á sombra do pradairo amado, e me fai chorar a min cada vez que a escoito:

            Ombra mai fu
di vegetabile,
cara ed amabile,
soave più.

Endexamais foi

a sombra dunha planta,
máis querida máis amable
máis

suave.

Mais se me retrotraio na memoria, teño que afrontar unha gran impresión arbórea de profundos tintes poéticos: o terror case mítico que me inspiraba o gran piñeiro do veciño lugar de Piñeiros. A magnitude do seu tronco só podía ser apertada por seis homes, e certas noites de luar, cando regresabamos da casa dos meus tíos e deixabamos atrás a súa sombra inmensa, eu deitaba a ollada cara el tan só por me asegurar de que o piñeiro non se botara a andar, ou alongaba as súas pólas para collerme.

Gran piñeiro do lugar de Piñeiros.

Son estas das que falo, sombras individuais, arquetipos talvez xa inscritos no soño estrutural da (in)consciencia. Pero máis aló dos amores e temores persoais, existe na poética dos símbolos a imaxe central da árbore cósmica que identificamos coa rexeneración, e polo tanto, co senso inacabable da vida. Enerxía que procede e se alimenta dos fondos da terra, pero que se alza cara ao ceo, a árbore simboliza tamén un eixo do mundo, e polo tanto representa, en moitas culturas, unha imaxe tribal que enraíza na historia e se proxecta cara ao absoluto.

Eu veño precisamente dunha pequena tribo que resiste baixo a sombra secular da súa árbore. As terras de Brollón gardan e ostentan esta memoria vexetal no seu escudo, que representa, baixo a coroa real, un piñeiro. Porque esta é, sen dúbida, a árbore comunal sobre a que asenta a lenda fundacional da Pobra.

Escudo da Pobra do Brollón.

Conta pois, a lenda, que na Idade Media os poderosos condes de Lemos, no desmedido afán por engrosar o seu tesouro, quixeron impoñer novos tributos aos seus vasalos. Todos os lugariños pagaron o que o conde demandaba, agás os habitantes da Pobra que, reunidos en Brollón á sombra dun frondoso pino, acordaron non pagar e levantarse en armas contra o señor de Lemos, de modo que mentres aquel piñeiro vivise, endexamais dobregarían a súa vontade.

Na loita desigual de espadas e arqueiros contra forcadas e paus, os condes logran a vitoria das armas, e obrigan aos veciños vencidos a pagar cada un, anualmente, unha moeda de cobre chamada «ochavo», correspondente a dous marabedís. Mais, de novo reunidos á sombra do piñeiro, deciden en acordo comunal unha rotunda resposta insubmisa: non abrir as portas ao mordomo do conde e entregar por baixo da porta a moeda esixida. Desde entón, os habitantes das terras de Brollón foron coñecidos en Monforte co sobrenome de «guímaros», que quere dicir «rudos», «testáns» e «rebeldes».

Os feitos lendarios e o vocábulo permaneceron en nós inalterables, atravesando soles e invernos, bosques de cromosomas, vendavais, fame, paz e guerra. Por veces, na miña infancia a miña mai reprendía a miña conduta rebelde advertindo: «non sexas guímara!». E aínda sen eu ter coñecemento da nosa lenda local, comprendía perfectamente o senso negativo daquel esdrúxulo precioso que arrebolaba unha reconvención.

A linguaxe é porosa e filtra o poder, reflícteo, prolóngao e dálle corpo: unha materia sonora que sentencia e condena. De modo que, durante séculos, o insulto ficou na nosa conciencia colectiva coma un patrimonio inmaterial escuro e vergonzante.

Como se rescata entón unha palabra do peso mortal da Historia? Só reléndoa, quizais, con ollos libres, furando con lucidez as capas calcolíticas de odio, e extraendo á superficie con paixón arqueolóxica as verdades ocultadas polo poder. Así, ao tempo que eu debuxaba signos anarquistas nas vellas paredes das palleiras de Vilarmao en plena xuventude, e soñaba con transformar o noso agro nunha comuna libertaria, regresou de novo á miña mente aquela palabra… guímara. E pasaron ante min, coma unha contraalba de groria, aquelas xentiñas miñas armadas con fouces, pedras e paus, resistindo con tal dignidade a un poder asoballante. Acordando comunalmente a decisión baixo a sombra da árbore simbólica. E tras deles, pasaron ante min de novo coma guímaros doutrora comunistas, agrarios, socialistas, republicanos, mestres e sinxelamente boas persoas que atrancaron estradas naquel verán de 1936, e outravolta con pedras e paus, e tan só a forza das súas ideas de progreso intentaron vencer a un novo Moloch.

Entón aquela palabra guímara regresou á miña mente con toda a súa forza orixinaria, limpa e transmutada, coma se nun proceso alquímico adquirira o seu verdadeiro valor superior. Eramos, por natureza ou por tradición, ou pola acción dunha sombra benquerida, rebeldes insubmisos amotinados insurxentes desafiantes desobedientes e resistentes ante o poder, a través dos tempos e nas súas distintas formas. Eramos Guímaros.

E así como Samoeiro deveu un humilde mito necesario xurdido da cultura literaria, a lenda dos guímaros comezaba a reivindicarse como unha marca identitaria positiva desde a cultura popular. No ano 1988, a Asociación Cultural Samoeiro dá ao prelo a primeira revista municipal das terras de Brollón: O Guímaro, en cuxas páxinas, animadas por un alento de avanzada progresista, se soñaba cunha terra colectivizada, cunha escola de grande apertura pedagóxica e unha comunidade de economía sostible e ecolóxica, un pobo activo e consciente, que habita na paz do conforto e na harmonía do seu lugar. Aquel Guímaro de multicopista, feito co esforzo e a ilusión dos soñadores, traía a primeiro termo, case cinco séculos despois, o eixo fundante dunha identidade que teimaba por relerse en clave positiva.

Número 3 da revista O Guímaro (1991).

Tras este primeiro Guímaro, chegaron xa no novo século, a denominación dunha Adega da Ribeira Sacra, a Asociación «Guímaro Motor» e a tenra «Radio Guimariño» das nenas e nenos do colexio da Pobra do Brollón. En certo modo, algunhas destas denominacións naceron como reacción á polémica xurdida no ano 2008 cando a primeira corporación municipal de esquerdas da democracia quixo darlle o nome de Avenida dos Guímaros á antiga Avenida de Calvo Sotelo. A sempiterna oposición entre novos e vellos, e a utilización política do alcume obrigou a desestimar a proposta. Quizais porque no fondo, eran os Guímaros uns temidos ancestros roxos que aínda nos falan desde o século XV cunha fouce na man.

Mais para culminar o proceso de recuperación da identidade guímara, e sen que ninguén se decatase apenas, a árbore simbólica falou de Brollón a Piñeiros, e coma se a resina da gran árbore que está na orixe do topónimo, reclamase unha sorte de xustiza histórica, esta vez da man dunha muller, a concelleira Mónica Rodríguez, do lugar de Piñeiros, impulsou unha Feira Medieval Guímara que, de xeito festivo, reivindicou o mito e o devolveu ao pobo.

Cartel da Feira Medieval Guímara deste 2019.

Mais canto de real contén a lenda? A palabra «lenda» provén do latín legere, que tiña dúas acepcións: elixir e ler. Pola lenda lemos o noso pasado, pero tamén escollemos aqueles trazos que nos definen como comunidade: aquilo que fala de nós e por nós con voz eterna porque a súa natureza é etiolóxica, isto é, explica unha cultura determinada. Na construción da lenda participa o eco dun feito histórico e a memoria deformante da narración oral que pasa de xeración en xeración.

Non arredor da lareira, pero si a carón da vella cociña de leña que ten máis de oitenta anos na casa dos meus avós maternos en Saa, a miña avoa, a Carmiña de Venas, relatoume en innumerables ocasións dúas lendas: a dos guímaros e maila da fundación da Pobra. Como boa narradora oral trufaba o seu relato con acenos de verosimilitude, e sempre remataba dicindo: «todo isto que che conto, corona, estache nun libro en Valladolid». E eu ía ao soño cun libro antergo en letras douradas que falaba da cidade de Miraflores destruída polos mouros desde o castro da Roda, ou por unha invasión de formigas. E que por esta razón, as xentes se trasladaran ao lugar entre os ríos que é hoxe a Pobra do Brollón. Máis tarde veu aquel conde e nós…

Tanto a destrución polas formigas coma o ataque dos mouros son dous elementos comúns ás lendas de traslado e refundación poboacional en diversos lugares. Mais a narración popular gardou memoria dun traslado traumático en tempos remotos, e logo, a intromisión dun Conde poderoso nas humildes vidas medievais daqueles veciños nosos, porta con porta no alén.

Pois ben, coma se a poesía guiara con certeza científica a intuición, no Arquivo persoal do historiador Manuel Murguía –marido de Rosalía de Castro–, atopamos un interesantísimo documento inédito sobre a historia da Pobra, antano denominada «San Pedro de Entrambas-Aguas». Este documento redactado no ano 1866 por  Gerardo Valcárcel, refire a historia da xurisdición da Pobra, en orixe un lugar de realengo ou reguengo –dependente só do rei–, mediante concesión de privilexios reais por «Carta Pobra» na Idade Media.

Apuntamentos sobre a historia da Pobra do Brollón, de Gerardo Valcárcel (1866).

Mais en efecto, tal e como a lenda suxire, esa primeira Pobra non estaría situada no actual emprazamento, senón no lugar de Santalla, antano denominada Santa Eulalia de Rei, que era xa desde a Alta Idade Media un arciprestádego ás beiras do río Cabe, cabeza, xa que logo, de varias parroquias. O Testamento do bispo lucense Odoario, do século VIII –de autenticidade discutida–, cita xa a «Ecclesia Sancta Eolalia de Riyacave», marcando como termos territoriais «Palatio» (Pacios), «S Columbee» (Fornelas), «Castro Sandti» (Castrosante) e «Villa Fruduosi» (Freituxe). O paso do topónimo «Santa Eulalia de Riba Cabe» a «Santa Eulalia de Rei» parece ser indicativo dunha concesión real, que se fai efectiva a finais do século XIII baixo o reinado de Sancho IV. Pero pouco tempo despois esta primeira Pobra é queimada e arrasada, e boa parte da súa poboación asasinada, feito polo cal o novo rei, Fernando IV, concede no ano 1304 unha nova carta de poboamento, para se estableceren no lugar de Entrambas-Aguas. Moyano cita en efecto o lugar de Santalla no seu Diccionario geográfico universal (1830) afirmando que «se cree que aquí estaba la primitiva Puebla quemada».

Lugar do Reguengo (Santalla de Rei).

As circunstancias polas cales Santalla é queimada e destruída, aínda sendo polo momento descoñecidas, poden circunscribirse a loitas de poder pola sucesión ao trono de Castela. Agora ben, a memoria popular recrea unha gran batalla na que un rei mouro perde a vida e é sepultado no camposanto de Santalla, onde ficou soterrado mentres as augas do río Cabe ían toldadas de sangue, e os campos arredor do Reguengo se convertían nunha inmensa e improvisada necrópole.

Probablemente seguindo o sistema aglutinante do mecanismo lendario, fundiuse o recordo da poboación queimada co dun remoto rei mouro, e as xentes recrearon ata o día de hoxe a existencia dun topónimo prístino: Santa Eulalia de Rei Mouro Queimado. Quizais perdurase na memoria colectiva a estela dun poboamento mozárabe e o gran combate no que perdeu a vida aquel rei musulmán Mahamud, sitiado polas tropas do monarca cristián Afonso II no castro de Santa Cristiña, nas veciñas terras do Incio no ano 831, tal e como sinala o Diploma de Ramiro I.

A nova Pobra entre os dous ríos recibiu os privilexios do soberano, de quen os habitantes eran vasalos, libres pois do dominio de calquera outro señor feudal. Madoz sinala en efecto os privilexios reais de Sancho IV e Fernando o Emprazado, así como a asistencia ás primeiras Cortes de León dun representante da Pobra. O documento de Gerardo Valcárcel y Saco de 1866 sinala o novo emprazamento coma un castro forte natural, sobre o que se construíu unha pequena fortaleza.

Cume do castro natural da Pobra do Brollón.

Sabemos que a súa torre aínda existía no século XIX, cando o profesor de matemáticas sublimes, Domingo Fontán, realizou desde o seu cume as medicións para a primeira carta xeométrica de Galicia. No cimo da torre guímara, aquel 23 de outubro do ano 1832 contemplaría quizais o xeógrafo os restos da muralla que tamén se construíra ao abeiro do privilexio real: «e que haya la mitad del portadgo y el castillage que toma en Brollón (…) para ayuda de cerrar su puebla, e dásmosle todos los heredamientos realengos que nos habemos en esta tierra e la renta de nuestras iglesias realengas».

A devandita Carta Pobra foi confirmada polo seguinte monarca, Afonso XI, e máis tarde pola real Carta de Juan II, o 18 de novembro de 1429. Mais aquel lugar libre entre ríos, que gardara memoria do tráxico final do seu reguengo orixinario, viuse permanentemente ameazado pola presión expansionista do poderosísimo señorío de Lemos, que tentou ocupar as aldeas limítrofes en varias ocasións ao longo dos séculos XV e XVI. A historia dos guímaros inscríbese xustamente nestas tensións medievais que entre un pobo de realengo e un ávido señor feudal, que parecían ecoar ademais as aínda recentes revoltas irmandiñas.

Sabemos que en 1424 o conde de Lemos tenta facerse coa xurisdición da Pobra do Brollón. En 1468, en plena guerra irmandiña, Pedro Álvarez de Osorio ocupa Allariz, Sandiás e A Pobra do Brollón, que, unha vez liberada pasa ao conde de Benavente. Pero de novo no 1477 o conde de Lemos Pedro Álvarez Osorio obtén os dereitos reais sobre a Pobra do Brollón, do rei don Fernando, en pago polos servizos prestados na guerra contra Portugal.

Desde nena soñei con aquel libro ancestral custodiado en Valladolid que contiña o corazón da nosa pequena historia. Porque aquel dato tan concreto transmitido pola miña avoa, que endexamais pisara Castela nin era quen de situar nun mapa as terras bañadas polo Pisuerga, debía gardar as claves daquela ancestral narración de resistencia e traxedia.

Ao longo desta primavera, cincocentos anos despois, o Arquivo da Real Chancelería de Valladolid foi desentrañando para min os nosos segredos fundacionais. A Carmiña de Venas falaba, en realidade, deste que foi o primeiro arquivo xudicial da Coroa de Castela, fundado polos reis Católicos no ano 1489. Alí, entre miles de documentos, atópanse centos de páxinas que trazan a epopea dun lugariño resistente: A Pobra de Brullón, de Burullón ou de Brollón.

Patio do Arquivo da Real Chancelería de Valladolid.

Entre a documentación custodiada no citado arquivo, atopamos primeiramente, no ano 1480, unha «Carta de seguro» expedida polos reis para os habitantes de Brollón co obxecto de protexelos dos excesos do conde de Lemos. E nese mesmo ano asegúranse tamén os dereitos de behetría (benefactoría), isto é, a libre elección do seu señor por parte da poboación, pactando as condicións do contrato polo cal o señor feudal ofrecía protección e os labregos pagaban certas prestacións. Tivo ademais a Pobra a coñecida como «Behetría de Mar a Mar», en función da cal o campesiñado podía escoller señor de calquera procedencia, sen necesidade de que fose un nobre da bisbarra.

Carta de seguro ou amparo da Pobra do Brollón (1480).

Malia as cartas de seguro e behetría e os privilexios reais, desde finais do século XV, os habitantes da Pobra recorren á xustiza real en múltiples ocasións denunciando os excesos do conde de Lemos. O 20 de decembro de 1494 os reis asinan un emprazamento contra o señor feudal Rodrigo Osorio por pedirlles fazenderas e serventías aos habitantes da Pobra, é dicir, esíxelles diversos traballos comunais sen lles pagar salario ningún: deben, entre outras cousas, cortar madeira e carretala para as obras do señor, quen ademais lles impón novos tributos.

Un ano máis tarde, os veciños da Pobra interpoñen novo recurso contra o conde, esta vez polos danos ocasionados a Ruy Macías de Pacios e a outros veciños do citado lugar, por negarse a facer as serventías.

As tensións entre os de Brollón e os de Lemos, que se alongan nos litixios de 1537, 1542, 1543, 1572, 1574, 1591, 1592, 1594 e 1601 parecen ter un punto climático a inicios do século XVI, cando os condes inician as obras do convento franciscano de San Antonio, hoxe desaparecido. Esixen aos pobrenses a corta de castiñeiros propios e a carretaxe de madeira, así como de pedra e area para as obras do edificio relixioso, de novo sen lles pagar soldada. Ante a resistencia dos da Pobra, que alegan seren vila de realengo e polo tanto non sometidos ao poder do conde, este reprime duramente a revolta e castiga con severidade os insubmisos.

Neste contexto hai que entender a gravidade dos feitos acontecidos ao veciño Lope de Ferreiros, cabaleiro principal e procurador –representante legal– dos habitantes da Pobra en litixio cos señores de Lemos.

Aquela mañá chovera a cachón. El saíra de Ferreiros case con noite e xa albiscara coas primeiras luces o seu veciño cortando leña na devesa. Cando regresou á noitada ouviuno tusir con forza e respirar con dificultade. Estaba cargado de fillos e andara todo o día, enfermo como estaba, mollado coma o zurrio, traballando pró señor, sen cobrar unha triste onza a cambio. Dous días despois morreu.

Aquela morte do benquerido amigo atravesoulle a alma e a mente coma un lóstrego. O seu labor de procurador non conseguira protexer aos seus, de modo que decidiu reunir as xentes baixo aquela árbore de todos e liderar a revolta armada contra os condes. Con paus, con pedras, con forcadas, coa forza das mans e da miseria, no nome da xustiza, e no nome da dignidade.

No Arquivo da Chancillería de Valladolid consérvanse os tres litixios interpostos por Lope de Ferreiros aos de Lemos, en 1524, 1531 e 1532, así como as executorias resultantes. Máis de mil páxinas nas que Beatriz de Castro e Álvaro Osorio acusan a Lope de Ferreiros de ser o instigador das gravísimas revoltas acaecidas nas terras de Brollón, a causa das cales as mesnadas do conde interveñen, tamén por medo a que a revolta puidera estenderse ao resto de Galicia.

Sufocada a rebelión, os condes prenden a Lope de Ferreiros e, sen mediar xuízo sequera, córtanlle e decépanlle un pé. As executorias reais de 1524, 1531 e 1532 condenan a Beatriz de Castro e ao seu home a pagar as costas do xuízo e máis a compensar a Lope de Ferreiros coa cantidade de cen mil marabedís, toda vez que eles tentaran na primeira executoria darlle en pago un cabalo, dúas mulas e uns tapices. Tras oito anos de litixio, Lope vence, e a súa sombra coxa aínda pode verse ao lusco-fusco algunhas tardiñas de outono polos carreiros de Ferreiros, onde morou unha miña tataravoa.

Lugar de Ferreiros.

Semella que o historiador romántico Benito Vicetto, coñecedor da lenda guímara, se inspirou na figura de Lope de Ferreiros para crear o personaxe do «Guímaro» na súa novela Los hidalgos de Monforte (1851), onde se recrea a lenda:

don Alonso miró en torno suyo vivamente, y al verme a mí, me hizo una seña para que me acercase a él. “Id”, me dijo, “id volando con vuestros veinte caballos a la Puebla del Brollón, apoderaos de un tal Guimaro, que es el más revoltoso de todos aquellos paisanos que se niegan a pagar el impuesto extraordinario de guerra que decreté, y hacedlo cuartos para escarmiento de los demás bellacos que acaudilla”. Yo volví la grupa, reuní mis lanceros, y volé a la Puebla del Brollón.
-¿Y lo encontraste, Sancho?
-Lo encontré.
-¿Y se resistió?
-Se resistió; pero tan tenazmente con los demás paisanos rebeldes, que con sus piedras, palos y hoces nos corrieron más de un cuarto de legua.
-¿Y tú, al verte tan villanamente corrido?…
-Yo, Pedro, no quise entrar en Monforte tan villanamente corrido, como dices con tana ironía; quise mejor morir en la refriega, y mandando volver grupas en un llano, les dimos una carga tan soberbia y tan a tiempo a los tales Guimaros, que al fin retrocedieron dejando al Guimaro grande en nuestras manos.
-¿Su jefe, eh?
-Sí, su jefe Guimaro.
-¿Y qué hiciste de él Sancho?
-¿Qué hice?… lo hice cuartos. Le mandé cortar los brazos y las piernas, cumpliendo así la orden terminante del conde.

Vicetto inclúe ademais unha nota a rodapé onde insiste na veracidade dos feitos e na gran pegada que deixou este episodio nas xentes do lugar:

Este hecho histórico horrorizó tanto el país, que a pesar del tiempo transcurrido, se conserva fielmente esta tradición entre las gentes más sencillas, con el nombre de los Guimaros, nombre con que aún insultan los naturales de Monforte a los de la Puebla del Brollón.

Aquela imaxe da revolta, ademais de ficar gravada a lume na memoria popular, acadou gran sona entre os escritores románticos, de modo que, das páxinas de Vicetto, a lenda dos guímaros pasou a Rodríguez Vilariño (1896), sendo logo recollida xa no século XX por Amor Meilán, Eladio Rodríguez, etc.

Mais o certo é que a primeira referencia aos guímaros é moi anterior a Vicetto. Non moi afastado dos feitos que relata a lenda, o ourensán Mauro Luzón de Castellá Ferrer refírese a eles na súa Historia del Apóstol Santiago Zebedeo, Patrón y Capitán General de las Españas, publicada en 1610:

Iunto a tierras de Lemos ay unos pueblos del mismo Conde, a quien llaman los comarcanos guímaros (…) preguntado porque les llaman Guymaros, dizen los comarcanos que por oprobio, y ellos lo tienen por tal. (…) En toda Galizia no ay vocablo, que para dezir oprobio diga Guymaro, sino en aquella comarca.

Cómpre sinalar que Mauro Luzón de Castellá Ferrer era fillo de Hernando Luzón de Castellá,  xustiza maior dos condes de Lemos, e polo tanto tería información de primeira man sobre o devandito episodio histórico. Aínda que o cronista non narra a lenda guímara, é de sumo interese o feito de que recolla a palabra como «oprobio» no uso local.

Agora ben, por que se escollera a palabra «guímaro» como insulto e sinónimo de «rebelde»? Todo parece indicar que o antropónimo nos retrotrae de novo no tempo, a un Infante chamado Vimaro, fillo de Afonso I e Ermesinda, que viviron no século VIII. Parece que durante o reinado do seu irmán Fruela I, conspirou, canda algúns nobres, para arrebatarlle o trono. O Infante rebelde foi executado polo seu propio irmán, segundo contan as crónicas, aló polo ano 765.

En 1678, publícase postumamente a obra do frade Felipe de la Gándara y Ulloa, El cisne occidental canta las palmas y triunfos eclesiásticos del Reino de Galicia ganados por sus hijos insignes. Nas súas páxinas, o frade refírese a Vimaro en relación a certos pobos de Lugo, dicindo o seguinte:

(…) hombre bien apuesto, y bien visto de todos, principalmente de los Gallegos. En el Obispado de Lugo ay unos pueblos llamados Vimaros, o Guímaros, gente que se jacta de grandes exempciones, y privilegios de franquezas, y entre ellos algunos nobles; pudo ser que hubiesen sido vasallos de Vimaro, ahora lo son de la Casa de Lemos. (…) la muerte de Vimaro fue por rebelión y levantamiento que hubo en Galicia.

Foramos ou non vasalos de Vimaro ou Guímaro, semella que a lembranza do Infante rebelde fixou para sempre o vocábulo na memoria popular, sendo retomado séculos despois para nomear a nova revolta baixomedieval.

E a esta hora, xa próxima á nova edición da Feira Medieval Guímara, que se celebra este sábado día 13 de xullo no campo da Feira da Pobra, penso eu no belo Infante Guímaro asasinado polo seu irmán, e no Guímaro de Ferreiros coxeando no alén de nós. Penso na mamá Carmiña de Venas soñando cun libro estraño en Valladolid, nas formigas que non atravesaron un río, no rei mouro queimado soterrado en Santalla, e na torre desde a que Fontán viu Galicia enteira. Penso nos fuxidos pola serra, soñando coa liberdade contra o fascio, guímaros máis ca ninguén. E penso na voz da miña mai chamándome guímara, e no amor con que eu llo chamo á miña filla. Entón sinto de súpeto a sombra comunal que a todos nos acolle contra o poder, e vou a ela, como ía o poeta José Ángel Valente ao seu carballo amado:

El árbol pertenecía por la copa a lo sutil, al aire y a los pájaros. Por el tronco, a la germinación y a todo lo que une lo celeste con los dioses del fondo. Por la raíz oscura, a las secretas aguas. La copa dibujaba un amplio semicírculo partido. Porque también el árbol era portador del fuego, herido por el rayo, el árbol. Como otras cosas mayores que nosotros, estaba el árbol no en la ciudad, sino en el mundo (…).

Tamén o noso gran piñeiro está no mundo. Porque sabemos o que fomos e amamos o que somos.

*A autora agradece a axuda inestimable, para a realización deste artigo, do persoal do Arquivo da Real Academia Galega, e a dos amigos Xosé Gago, Xurxo Ayán, Jorge García, José Juan Fresnedo, Rafael Castillo, José Luis Rodríguez Gallego e José Manuel López Parada. 

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail