Antes da crisis da COVID-19, catro días ao mes, as portas da que fora a residencia estival de Franco abríanse á cidadanía. Mentres dura a batalla legal pola recuperación do Pazo de Meirás ao Patrimonio público, a familia do ditador impón un guía para as visitas da Fundación Francisco Franco. Esta é unha crónica dun percorrido desvirtuado por un dos símbolos do franquismo en pleno século XXI.
«Luxoso pazo de aspecto medieval en pleno corazón do espolio franquista». Se os netos do ditador se sumaran á moda do Airbnb, en lugar de tentar vender a residencia estival do seu avó, probablemente escollerían unha descrición semellante. Ante as inmensas portas que franquean a muralla de Meirás isto é todo no que podo pensar. Tirón ten, dende logo: seis mil metros cadrados de terreo, situación inmellorable a apenas vinte minutos da Coruña e o encanto dunha edificación de estética romántica, pero de orixe contemporánea. O malo sería o clima, demasiado rancio para o século XXI. Pero dende logo o pazo volveríase máis doado de visitar. Nunha esquina superior da cancela –tan superior que case pasa desapercibido –un carteliño avisa: «Só visitas con reserva previa». E tan previa. Esta viaxe á desmemoria histórica comeza dúas semanas antes e con máis dunha chamada á Fundación Francisco Franco.
A busca en Google sobre visitar o pazo só devolveu páxinas e páxinas con noticias sobre a demanda do Estado para recuperar o inmoble das mans dos Franco e sobre a súa declaración como Ben de Interese Cultural para que catro días ao mes pertenza ao patrimonio de todos os galegos. Máis aló diso, un enderezo electrónico que non existe e un número de teléfono no que salta o contestador sen opción a deixar mensaxe. Na Consellería de Cultura pouco resolveron. Moito BIC, moito BIC, pero non saben nada máis á parte da súa declaración. «Fala co Concello de Sada», onde responden fartos que deles non depende. Dun tempo a esta parte levan o tema directamente dende a fundación encargada de «difundir e promover o legado de Francisco Franco Bahamonde», como reza a súa web. A visita xa prometía. No consistorio pedíronme que deixase unha queixa formal. Curiosamente, en vacacións reciben moitas chamadas advertindo da imposibilidade de facer a reserva da visita. Aínda ía estar o pazo de verdade en Airbnb. Para cando conseguín falar coa Fundación Francisco Franco, a que agora ten todos os meus datos, xa non quedaba sitio no primeiro venres e por pouco quedei sen oco no segundo. Da posibilidade de facer unha quenda con guía en galego nin falamos. «Non señorita, que temos só catro días ao mes para facelas», lamentou o encargado. Se non fora polo perfecto castelán case entendo que gustarían de teren algún día máis para abrir ao público.
Todo isto cóntollo a un par de grupos que se achegan ate ás portas de Meirás con intención de entrar, con ou sen reserva. Non tardan en desbotar a idea, o garda de seguridade que nos vén buscar non os deixa pasar. Tento facer de servizo público, ante a limitada información do cartel de visitas que colga sobre a porta, e pásolles o número de teléfono no que saltaba o contestador. Tampouco hai sorte. Entramos un grupo de trece persoas bastante heteroxéneo presidido por un matrimonio que vai conxuntado de Balenciaga, ao que volveremos despois.
«Benvidos a Meirás. Están aquí para facer unha visita a esta parcela que pertenceu a dúas personaxes importantísimas da historia de España como foron Emilia Pardo Bazán e o anterior xefe de Estado, o generalísimo Franco», exclama o noso guía ao que non lle escoito en toda a hora que dura o percorrido empregar o termo «ditador». Nin unha vez. Con isto da exhumación non, pero co de lexitimar o cargo do caudillo deben coincidir na Fundación coa sentenza do Tribunal Supremo.
Ante nós ábrese un espazo inabarcable nunha soa mirada: un xardín fermoso, perfectamente coidado, no que non falta nin hórreo nin invernadoiro. Camiñamos por un sendeiro de hortensias que conduce ás portas do castelo e, no que tardamos en percorrer a distancia, o guía explica como o terreo chegou xeración tras xeración aos Pardo Bazán. Sendo a nosa unha terra de minifundios, pregúntolle se a escritora xa herdara os seis mil metros cadrados que mide a parcela. «Aquí veraneaba o xefe do Estado, non un cidadán calquera. É entón cando se amplía de tres a seis hectáreas», resolve dando por sentado o como. O da concentración parcelaria xa o inventaran antes, en 1938. A data póñoa eu, claro, porque a explicación sobre como acabou o inmoble en mans da familia do ditador e da demanda da Deputación Provincial da Coruña para recuperalo nin chega nin se espera.
Entramos en Meirás por unha das torres máis pequenas, a que alberga a capela, e os primeiros en recibirnos son os inquilinos máis controvertidos do pazo: Abraham e Isaac. As estatuas do Mestre Mateo pasan desapercibidas para o grupo, que é dirixido polo guía caro o retablo da igrexa. «O altar non está consagrado, pero aquí escoitaba misa diaria don Francisco. Se se fixan nese reclinatorio, aínda que falta unha letra, pon GFF: General Francisco Franco. É onde se inclinaba a orar». E todos a mirar para onde o señor dobraba o xeonllo. No retablo, unha figura do apóstolo Santiago semella mirar cómplice aos profetas feitos pedra que noutra vida formaran parte da Catedral compostelá. Fico ao seu carón agardando a que remate á melancolía pola «F» caída para que nolas presenten, máis non poden competir cun cristo con pelazo que entra en escena. «É moi curioso, de pelo natural, poden sacarlle fotos con tranquilidade que non se vai baixar da cruz». E todos a rir coa graza.
Nesta capela, conta o guía, casaron as netas do generalísimo e antes xa fora inaugurada coa voda dunha das fillas da escritora. Tamén é o lugar onde Emilia Pardo Bazán quixo ser enterrada. «Morreu en Madrid, en 1921, e a familia decide enterrala alí, na Igrexa da Concepción». Co xiro de guión na propiedade do pazo que a novelista non puido prever, o cambio de sepultura resultou nun acerto. Se á herdeira de Pardo Bazán xa non se lle permitiu a entrada a Meirás nin para recoller as súas pertenzas, habería que ver canto cambiaba a historia tendo en conta os precedentes dos Franco cos sepulcros dos demais. Así que agora contemplamos un sarcófago que está baleiro, tamén dedicado a Santiago Apóstolo.
«Aqueles son Abraham e Isaac», decídese por fin a sinalar o guía. «Pertenceron á primitiva fachada da Catedral, que logo foi substituída pola gran fachada barroca da portada do Obradoiro. E unha cousa curiosa –pausa dramática –dirán vostedes, por que nesta capela de Meirás hai esas maquetas de embarcacións mariñeiras?». Acabáramos. Quince segundos de reloxo tardou o home en mirar para outro lado. Sobre as estatuas pesa máis un galeón que colga do teito que a súa declaración coma BIC. «Franco quixo ser mariño e non puido». Madia leva!, por pouquiño! «Coa perda das colonias a finais do século XIX, a academia naval pecha e Franco ten que ir á de infantería de Toledo onde vai facer a súa brillante carreira militar que o leva a ser, con 33 anos, o xeral máis novo de Europa». España perdeu Cuba, Filipinas, Porto Rico e a illa de Guam pero gañou un ditador. O relato entenrecedor continúa: «sempre lle vai ter un cariño especial á mar, as súas afeccións máis coñecidas foron a pesca e a caza».
Rematada a anécdota, saímos da capela en dirección á entrada principal do pazo. O garda de seguridade lémbranos que, unha vez dentro, non podemos nin ver o móbil. As fotografías estarán prohibidas, pero a imaxe é desas que quedan de por vida na retina. Salvando un lucernario ao que lle permitiron conservar o escudo do conde de Pardo Bazán, o vestíbulo semella un museo de trofeos franquistas. Decenas de rebezos disecados visten as paredes. «Como lles dicía, a caza; outra paixón». Debaixo de cada animal pódese ler lugar e data. Vese que o mal gusto pola decoración –no pasatempos non me meto –tamén se herdou, porque os bisnetos do ditador seguiron colgando rebezos ata o 2006. Sobre un aparador, baixo as escaleiras, unhas armas da Guerra de Marrocos fan xogo cunhas raquetas de tenis. «A escalinata leva hoxe ás dependencias privadas da familia Franco», non accesibles ao público.
Outra paixón entendo que é a das reliquias. Nunha das esquinas do vestíbulo destaca unha «vasilla única», unha ánfora fenicia, «regalada polo Frente de Juventudes». A estancia presídea un tapiz coa aguia de San Xoán, «escudo oficial de España dende 1939 a 1981» ou preconstitucional, como din hoxe. «Debaixo, un gran busto de Francisco Franco. Non é o orixinal, que desapareceu misteriosamente nun incendio en febreiro de 1978, pero grazas á vontade de Carmen Franco está o que ven agora». Misterio. Incendio. Carmen Franco. É para recapitular.
Dous anos despois da morte do ditador declarouse un lume en Meirás, «díxose que fora un curtocircuíto, ninguén investigou as causas e deuse por bo». Calcinou todo o interior da Torre das Musas –a seguinte á que pasamos –, onde Emilia Pardo Bazán escribiu parte das súas obras e na que Franco celebraba os Consellos de Ministros no verán. «A viúva de Franco levou un gran desgusto e durante uns anos quedou abandonado». En teoría, nese incendio a familia perdeu parte das obras e da riqueza que amasou durante a ditadura, porén hai quen pensa que os bens «desapareceron» non tan misteriosamente por «vontade» dos Franco. Precedentes por intento de evasión de obxectos de valor histórico hainos. Dous meses despois do «misterioso» conato, á herdeira píllana tratando de coller un avión a Suíza cuns quilos de ouro e xoias no bolso. En calquera caso, o certo é que Carmen Franco é todo un capítulo da historia de Meirás. «Grazas ao gran labor que realizou aquí entre 2005 e 2011 van ver en perfecto estado o pazo». Durante eses anos, a filla do ditador dedicouse a buscar mobles que se asemellasen aos que tiñan seus pais ata reconstruír os salóns da Torre das Musas. Carmencita, «a gran dinamizadora», suspira o guía.
No primeiro recibidor, moi cuco de estilo romántico, «atendían visitas tanto Dona Emilia como o generalísimo. Franco, na súa condición de xefe de Estado, recibía aquí comisións civís e militares xa que dende 1940 veu todos os veráns a Meirás». Polo salón pasaron tanto capitáns e gobernadores civís galegos como alcaldes de Santiago, Ferrol ou Pontevedra «que viñan cumprimentar». Todos desfilaron por diante dun busto de Pardo Bazán, que decora unha das mesas máis afastadas, «co seu característico peiteado, foi unha muller adiantada aos seus tempos». Facéndolle sombra, no centro da sala, unha escultura da que se fixo chamar a I Señora de Meirás.
O seguinte salón é o das festas. Coa escritora, celebrábanse bailes de sociedade; co ditador, Consellos de Ministros. «Celebrouse sempre un, coincidindo coa estancia estival do generalísimo. Incluso no 74, con el enfermo, deuse a xefatura a Juan Carlos de Borbón e veu presidir un Consello do gabinete de Arias Navarro». Entendo que a decoración é máis «institucional» que no salón anterior, cun cadro de Fernández Álverez de Sotomayor y Zaragoza do «generalísimo co uniforme de xefe de Estado». Contrasta coa pintura dun bodegón, que aparece firmado polo caudillo. «Pintaba con Sotomayor cando a xefatura llo permitía». Permitiríallo a miúdo, porque semella ser o mesmo pincel co do seu mestre. Aproveito para preguntarlle ao guía polos retratos que decoran o marco do teito. «Non sei quen son, xente do mundo da literatura», quedamos coa dúbida. Isto cunha guía didáctica desas da Xunta, non pasaba.
A visita á biblioteca persoal de Franco queda para o final. «Aquí encontrarán libros de todo tipo e condición», e enumera por riba: «literatura española e estranxeira, xeografía, historia, política». Moi variado, non falta nin a colección básica de libros RTV de Salvat que todos temos na casa. «Hai incluso algúns libros prohibidos, naquel estante superior», sinala nun ton pícaro que non entendo. Quen fai a lei fai a trampa. Non alcanzo a ler os títulos, pero a portada dun parece ser unha novela rosa. Paseo percorrendo os estantes lendo os autores mentres o guía se entretén contando batallitas do estreito de Xibraltar ao inicio da Guerra Civil. Gústalle un cadro en especial que rememora o Convoy de la Victoria e no que aparecen lexionarios, falanxistas, regulares e requetés. Un libro de Federico García Lorca aparéceseme diante dos ollos ao tempo que o home fala duns canóns que decoran a biblioteca. Mire por onde se mire, apuntan aos libros. No teito, unha lenda reza: «se Deus dotou a túa vida con intelixencia, a lectura darache o saber / campo de sabedoría é o tesouro que aquí atopas, froito de enxeño, experiencia de séculos / no reparto do teu tempo triunfe o libro sobre as amizades e pasatempos vanos / preciosa prenda a da amizade pero por sabio, xeneroso e leal destaca o libro como mellor amigo». O caudillo viuse un pouco arriba cando a mandou gravar. Quedo tamén cos faladoiros que instalou nas ventás «por pura ornamentación xa que non necesitaba darlle conversación a ninguén nos xardíns». O dito, pasatempo en van.
Abandonamos o pazo polo vestíbulo, non sen antes pararnos a contemplar a Franco victorioso. O cadro no que Ignacio Zuloaga pintou o ditador coa camisa azul, os pantalóns do exército, a boina vermella e envolto na rojigualda é o último que se ve ao saír de Meirás. «Aquí finaliza a visita, encantado de recibilos, foi un pracer telos aquí», despídese o guía. A parella que vai conxuntada de Balenciaga achégase a darlle
os parabéns:
–Gústalle a historia? Coñece moito.
–Bastante, bastante.
–Teno moi aprendido.
–Aprendo dende que estou aquí.
–Canto tempo leva? Era profesor?
–Si, si. O que pasa é que en agosto de 2017 asaltaron o pazo xente de extrema esquerda. Entón vivía aínda Carmen Franco e decidiu que as visitas as fixera a Fundación. Eu son membro.
–Antes quen as levaba?
–A Xunta. Agora retirou todo tipo de subvención. Todo isto que acaban de ver foi pagado pola Familia Franco. Fixeron isto BIC, pero non dan un duro.