Eu nunca tiven un coliño do avó paterno. Endexamais ouvín a súa voz. Non sei con que pequeno alcume me chamaría con amor á súa aperta. Porque Antonio Novo do Casar foi para min sempre un misterio. Morreu cando meu pai era aínda un rapaz de 24 anos e eu aínda só existía como unha posibilidade entre dez millóns, durmida coma un pequeno pole entre os estames.

Un día de seitura do verán de 1953, o meu avó regresou do traballo e deitouse. Cando o foron chamar, xacía no alén do leito do que sempre chamamos o cuartiño”. E durante moitos anos isto foi o único que souben daquel avó: a nova da súa morte nun día de calor tralo esforzo do traballo.

A súa afección cardíaca endexamais fora detectada polos médicos aos que non se acudía, pero foi herdada polo seu neto maior, o noso Tinito, que finou aos 13 aniños na costa do Val turrando dun carretón de madeira, co que xogaba naquel intre co seu irmán Piñolas, cuxo corazón bondadosísimo se detería tamén subitamente moitos anos despois.

A memoria familiar está feita de retallos, de remendos, de visións poliédricas ás veces contrapostas, de pequenas ruínas fermosas que son intranscendentes para o decorrer da gran Historia, pero que constitúen a única e verdadeira transcendencia para as persoas. A que nos explica quen somos, a que reconstrúe a dignidade dos seres anónimos e humildes para darlles o seu lugar no mundo, no noso mundo. A poesía cumpre esta función, e quizais exista tan só para que unha meniña recupere, por un intre, o colo que seu avó nunca puido darlle.

Domingo Antonio Novo do Casar naceu un 14 de novembro de 1882, na aldea de Lamaigrexa, fronte por fronte a Vilarmao. Primoxénito de Rafael Novo, da casa do Rafael, e de Petra do Casar, filla de solteira, tampouco el puido gozar do colo daquel avó que nunca re(coñeceu), a pesar de telo ben preto seguramente, como adoitaba acontecer. O neno Antonio medrou en casa pobre, rodeado de miseria e un anaquiño de pan e caldo lavado que comía canda os seus dous irmáns, Benigno e José, e a súa irmá, Eduvigis.

Mentres Eduvigis casou e José quedou na casa con manda de quinto e tercio, Benigno e Antonio pertencían a ese innumerable continxente de nenos destinados a coller os camiños da emigración para asegurar a subsistencia. O periplo migratorio de Benigno é, sen dúbida, digno dunha novela de aventuras. E quizais arrastrado polo soño, pero sobre todo pola necesidade, o meu avó, decidiu tamén, coma tantos outros, coller a maleta e facer as Américas.

Talvez viu volver rico das Américas algún veciño. Quizais ouviu falar da luz pública cun gas chamado queroseno e lle brillaron os ollos na noite estrelada de Lamaigrexa. Ao mellor o día de feira viu no xornal a foto magnífica dun gran barco, que non sería no que el viaxaría. E ao volver para a casa espetoulle a seu pai: pai Rafael, eu quero marchar pra América.

Era a primeira vez que saía da aldea. A primeira vez que viu unha cidade, o mar. O gran océano. A primeira vez que se separaba do niño familiar. Hai pouco tempo atopei, con gran emoción, o nome do meu avó no Censo Nacional Arxentino de 1895. Tiña, tan só 13 anos cando chegou a Bos Aires, mais para a época era xa un homiño obrigado a buscar a vida como fose. Atrás quedaban as ovellas nos campazos de Lamaigrexa, o lobo na Raposeira, os baños no regato de Lamelas, o troupeleo das zoquiñas nos carreiros, atrás a feira, atrás, atrás quedaba a infancia, quedaba todo.

Hai pouco tempo atopei, con gran emoción, o nome do meu avó no Censo Nacional Arxentino de 1895. Tiña, tan só 13 anos cando chegou a Bos Aires

Seica chegou debendo os cartos da pasaxe, e para comezar a pagar a débeda traballou como repartidor de pan no lugar de Temperley. É probable que alí o agardase algún parente, algún veciño, e o acollese nos primeiros tempos, como adoitaba acontecer na cadea migratoria. Quizais precisamente algún seu paisano lle enviou unha daquelas “cartas de invitación” mediante as cales un emigrado “reclamaba” a un parente ou veciño, e se responsabilizaba da súa estadía no país receptor. En moitos casos constituían man de obra barata, incluso para os seus propios paisanos, que lograran poñer en marcha algún negocio. E soportando a nova miseria, o fracaso vital de non facerse rico, enviaban á casa algunha foto con traxe e chapeu emprestados, unha carta na que se lles mentía aos pais dicindo que todo ía ben, e cantando as marabillas do país no que, non obstante, non eran felices e seguían pasando fame.

Tamén el enviou unha fotografía á familia, tomada no estudo “Fotografía El Mirador”, na rúa de Entre Ríos, 22. Unha desas fotografías con gran espesor que sempre permaneceu na nosa casa e que eu sempre ollei cun sentimento interrogador.

Antonio Novo do Casar foi un deses emigrantes que non fixo fortuna. Eu imaxínoo envolveito naquel ar de fariña triga na panadaría de Temperley, percorrendo as súas rúas, fascinado coa urbe, escoitando un tango naquela localidade que medraba ao sur de Bos Aires.

En 1870, tan só vinte e cinco anos antes de chegar meu avó, o británico George Temperley, que fundara a Sociedad Rural Argentina, mercou os terreos para crear unha nova poboación, un lugar destinado a ser un gran nó ferroviario próximo a Bos Aires. Dous anos antes da chegada do meu avó Antonio, en 1893, fundouse formalmente a cidade de Temperley, que daría acollida a centos de galegos, moitos deles procedentes da Pobra do Brollón. Nese senso, en 1940 fúndase a “Sociedad Mutua de Residentes de la Puebla de Brollón”, que en 1952 chegou a contar con 1500 socios, e que segue a funcionar na actualidade.

Pero cando chegou aló Antonio Novo, Temperley estaba a dar os seus primeiros pasos como unha vila pertencente ao distrito de Lomas de Zamora. As carruaxes tiradas por cabalos apostábanse fronte ao edificio central da estación, e estaba a construírse a gran ponte peonil de ferro en estilo inglés. Con que ollos de abraio contemplaría o meu avó aquela modernidade inimaxinable. Porque máis ca unha viaxe no espazo semellaba unha viaxe no tempo, e aquel futuro estaba alí, fronte á súa ollada de neno estrábico. Canta coraxe e canta necesidade levaría envolta na súa maletiña canda os calcetíns de la que lle tecera súa mai por se xease moito na Arxentina.

 

Nos trece anos que permaneceu aló o meu avó fíxose home, librou das quintas, aprendeu a ler e a escribir, viviu nunha sociedade de progreso, e sen dúbida coñeceu as proclamas sindicais nacidas do corazón do mundo proletario. Na última década do século XIX fundáranse os dous grandes xornais obreiros: o socialista La Vanguardia e o anarquista La Protesta Humana. E o rapaz da casa do Rafael de Lamaigrexa non era xa o neno que ía pagar o foro, senón un mozo traballador que lía os pasquíns proletarios que pedían xustiza social e a abolición das clases. Nin Deus nin Amo, camarada Antonio.

Arxentina déralle unha luz imprevista, e non obstante, regresou a Lamaigrexa. Cos poucos cartos que aforrara, mercou a pasaxe de volta, e aínda que volvía sen un peso, na súa equipaxe viaxaban dous obxectos estraños e fascinantes: un fonógrafo, e un coitelo cuxo mango era un corno de alicornio… A música e a maxia. O tango e a beleza. E cunha maleta chea de nostalxia polo brillo de Bos Aires volveu ao seu pequeno lugar natal entre corredoiras de lama, tendo por toda luz a da lareira da casiña do Rafael, onde seus pais o recibiron non sei se coa ledicia de recuperar o fillo ou co sentimento demoledor da vergonza polo fracaso. Porque así era vivido o regreso sen fortuna, coma un verdadeiro fracaso vital.

Mais semella que calaron e para resolver a situación do seu primoxénito, toda vez que na casa xa herdaran ao seu irmán José, trataron o seu casamento cunha moza herdeira da aldea veciña de Vilarmao.

E sen apenas coñecerse, o día vinte de abril de 1909, hai agora 110 anos, á idade de 27 casaba coa Benigna, a herdeira da casa de Pescado de Vilarmao. Moitos a pretendían precisamente pola súa condición de herdeira, que aseguraba a non dispersión do pequeno capital de casa e terras. E de feito, o día da petición de man, o señor Antonio da Casa de Chiqué pasou a coios ao meu avó Antonio ata Lamaigrexa, pois a lei non escrita da endogamia parroquial non permitía facilmente a intromisión dun home alleo, a pesar de ser veciño da aldea de enfronte, regato en medio.

Celebrouse a voda con gran contento de ámbalas dúas familias: a del porque casaban ben o fillo cunha herdeira; e a dela porque pensaban que o Antonio viña con cartos das Américas. Os noivos apenas se coñecían, mais o amor, o amor xa viría. Quen pensa no amor cando a supervivencia é a única loita?

Cóntase na familia que aos poucos días de casar, foi á feira co seu sogro, o pai José -que traballara no túnel da Frieira, para que pasase a primeira locomotora que chegou a Ourense-. Unha vez comprado un boi, o pai José pediulle ao Antonio que lle pagase o animal ao tratante. O rapaz, impávido, contestou:

-Con que cartos hei pagar, señor?

-Cos que trouxeches de América, respondeu o sogro.

-Eu nada lle trouxen de aló.

E un silencio case eterno instalouse entre o xenro e o sogro. Oían ambos de lonxe muar as vacas, mear as ovellas, o rebumbio dos feirantes e feirantas, o trasfego das mulleres vendendo ovos ou un touciño vello, o vendedor da limoada berrando “Auga do Mollón, que alegra o corazón”… E mentres aquel pequeno mundo xiraba ao seu redor, nas mentes dos dous homes abríase un abismo de incomprensión difícil de cauterizar. E sentiron que o seu entendemento ficaba clausurado, coma se a portada do patio se pechara tras deles para sempre. E de feito, moi simbolicamente, o avó Antonio e a Benigna fixeron unha nova portada, unha nova entrada á casa, asentada sobre anacos das pedras do muíño en ruínas que lle tocaran na partilla á nai dela. Porque si, ata as pedras do muíño foron repartidas. E sobre o noso rodicio ancestral, abriuse un tempo Novo.

O Antonio fixérase home en Arxentina carretando pan e nada entendía do trato dos bois, pero traballou arreo as terras da casa para dar de comer á familia numerosa que formou coa Benigna. Pois aínda que el pretendía non cargarse de fillos, ela, beata, seguindo os ditados do cura, quixo ter os que Deus mandara, e Deus, xeneroso, envioulle dezaseis. Na gaceta de Madrid do ano 1930 consta a petición dun subsidio por familia numerosa a nome de Antonio Novo do Casar. E a nova da concesión é reproducida polo xornal El Pueblo gallego o 27 de agosto de 1930. Probablemente a foto de familia fose un documento necesario para a obtención da axuda, e esa sexa precisamente a orixe da mesma.

Sempre me preguntei se o choque cultural foi máis forte para el na viaxe de ida ou na de volta. Verse de novo naquela sociedade case feudal, atado á terra, cargado de fillos, cunha muller analfabeta, beata e supersticiosa á que probablemente acabou amando pero coa que non compartía certas arelas profundas, certos intereses. E é que na absoluta austeridade da vida en casa humilde, aquel home calado, recto e anticlerical, estaba subscrito a un xornal, cousa que ninguén comprendía facendo como facía falta ata o último céntimo. Sen dúbida era o único xeito que tiña a súa mente de sobrevivir a aquel ermo absoluto no que curas e caciques mantiñan todo o peso do seu poder de antano. Cóntase na familia que un bo día deron de baixa a subscrición ao periódico e a el tornóuselle tan agre o carácter que houbo que volvelo subscribir.

Un xornal e uns discos de tango dando voltas nun fonógrafo para sobrevivir. Acudía á nosa casa a rapazada toda do lugar, escoitar e bailar ao son daquel aparello fermosísimo. A pobre Benigna temía que se baixara o chan do comedor co peso… Un bo día o fonógrafo desapareceu e os discos de pizarra ficaron na casa durante longos anos, esquecidos nunha burata. E canda a música, tamén a liberdade foi parar á burata. Chegou a guerra e sobre da fame medrou máis fame, e sobre a miseria, máis miseria.

Na absoluta austeridade da vida en casa humilde, aquel home calado, recto e anticlerical, estaba subscrito a un xornal, cousa que ninguén comprendía facendo como facía falta ata o último céntimo

Durante a guerra civil, o avó Antonio agochou por un breve espazo de tempo a un fuxido. E no fondo da casa, para que ninguén -nin o seu sogro tradicionalista- o ouviran, escoitaba a radio e acariñaba un disco que contiña a Internacional, gravado paradoxalmente baixo o famoso selo “La Voz de su Amo”. Naquel último cuarto da casa de Pescado, o avó Antonio escoitaba co corazón contrito a Radio Pirenaica, da que recibía, xunto co seu amigo, o Germán de Rellas, de Castroncelos, un boletín clandestino. E alí, na fin do mundo que era Vilarmao en plena posguerra, despois de que un dos seus fillos, o Pepe, se batera na fronte de Teruel, o avó Antonio, cheo de temor pero tamén de esperanza, sintonizaba Radio España Independiente. Estación Pirenaica, a voz dunha España antifascista, a emisora clandestina do Partido Comunista, que emitiu diariamente mensaxes de combate e resistencia primeiro desde a URSS e logo desde Romanía durante 36 anos.

Hai dous anos, un dos meus tíos, Manolo Novo Rodríguez, que aos seus 90 anos goza dunha memoria extraordinaria e unha mente híper lúcida, lembrou para min esta faceta política do meu avó. E non lembraba, pois era un neno, que canción escoitaba o seu pai naquel disco clandestino… Probei varias opcións e en canto sentiu os primeiros acordes da Internacional, recoñeceuna. E eu chorei.

Só regresou unha vez a Arxentina. Por volta de 1914, mentres o mundo iniciaba unha Gran Guerra, el embarcou de novo para mercar as terras que herdaran uns tíos da súa muller Benigna e que coma el, emigraran a Arxentina: os tíos José e Rosendo Fernández de Castro, dos que nunca máis se tivo noticia, perdidos na buliciosa vida de Temperley ou nas inmensas chairas da Pampa. Meu avó mercou as terras e reuniu de novo a antiga herdanza da casa de Pescado para que a miña avoa lle legara ao meu pai, intacto, o conxunto de minúsculas propiedades que lle quitaron a fame a el a aos seus irmáns, e que procedía, leiro por leiro, campazo por campazo, e toxal por toxal, do noso humilde bosque de cromosomas do século XVII. E eu, que non creo na propiedade, recibo con amor esa parcela de minifundio porque sei de que esforzo, de que suor, de que renuncia, e de que amor procede.

Cando os meus irmáns eran pequenos, atoparon na burata aqueles vellos discos descoñecendo de onde procedían, que música gardaban, que historia vital contiñan. E no mundo infantil dos xogos, e de absoluta carencia de xoguetes, a Nina e o Carlitos convertidos en dous discoboliños, lanzaron ao ar aqueles improvisados e fermosos discos. E sobre o agro de Vilarmao, sobre o campo, sobre o horto, contra as pólas do gran negrillo e da mimosa que nos viron medrar a todos, sobrevoaron as notas silenciosas dun tango, e da Internacional, proxectadas ao mundo polas mans de dous nenos:

Arriba parias da terra,

En pé famélica lexión!

Atrona a razón en marcha:

é a fin da opresión.

Desde o lugar sen tempo que é a intrahistoria, cos pés postos na raíz do negrillo que non existe xa, vou ao teu coliño por medio da palabra e da memoria, neste abril 80 anos despois do final da guerra, e dígoche lanzando a miña voz ao teu alén de xustiza social e liberdade:

Saúde e República, Camarada Avó Antonio!