«Lo peor de la cárcel no es perder la libertad, es perder los afectos». La casa de papel non é a mellor serie para tomar como modelo de conduta nin de pensamento, nin sequera como referente dunha boa interpretación, pero ás veces dá no cravo. Unha verdade certeira coma esa, en boca da personaxe de Lisboa, non é facilmente dixerible por unha audiencia que aínda está a anos luz de abrir un debate serio, racional e ponderado sobre o sistema penitenciario. Quizais estariamos máis próximas se llo preguntásemos a Kevin Strickland, que saíu hai pouco tras 43 anos no caldeiro por un asasinato que non cometeu. Pode que a mentalidade nos virase se Strickland nos contara como dorme sen durmir tras máis de catro décadas co medo de ser atacado pola noite, que afoga en lugares abertos ou concorridos e que segue chamando á súa cama «litera» . «Non sei relacionarme, crieime entre animais», confesa. Polo camiño morréronlle os pais, os seus irmáns tomaron distancia, a súa moza casou de novo e nunca puido coñecer a súa filla, que tiña seis meses cando el ingresou, con 18 anos. Difícil recomendarlle a este home de 62 na actualidade que empece de novo, doado compartir a súa dor ante tales consecuencias. Cos inocentes é sinxelo, sempre, arrincar a compaixón. Pero quen se apiada dos culpables?

O dos presos é un colectivo co que custa empatizar, certo. As propias entrañas, sumada á afección dos medios xeneralistas por filmar dende dentro a desgraza allea, conseguen que a sociedade se aliñe cos familiares e os amigos nos casos máis inhumanos que a televisión mete nas nosas salas de estar. Estamos coa vítima, en definitiva, e ignoramos que, en moitas ocasións, do outro lado se atopa outra vítima. Unha vítima do sistema.

Podo sinalar exactamente o momento vital no que me radicalicei sobre esta cuestión. Foi, dende logo, tras unha man de conversas coa miña amiga Sara, educadora social de paixón e vocación, e que sabía o suficiente como para que as súas razóns fosen cátedra incontestable. O punto de non retorno, porén, púxoo un documental de Callejeros que atopei (ou me atopou) por casualidade nunha noite de insomnio, e que me deixou fría durante varios días. A cámara do programa percorría os módulos de varios centros penitenciarios, nun alarde desa espectacularización morbosa da miseria humana que lle brindou o éxito ao formato durante tantas tempadas, convertidas despois en  repositorio de memes de escenas grotescas que hoxe consideramos deep spanish culture. Neste programa en concreto aparecía o meme por antonomasia, Ramón de Pitis, ou Ramón «el vanidoso», ao que o mesmo espazo popularizara anos atrás e a quen a sociedade convertera en ídolo de barro, nunha figura entre a burla e a simpatía. Ramón de Pitis saía, nesta reportaxe, con varios anos máis enriba e varios quilos menos, no seu cuarto ou quinto ingreso penitenciario e falando coa súa nai tralo vidro do locutorio.

Detrás do meme do home que vestía Emidio Tucci atopábase unha persoa marcada pola adicción ás drogas, unha inercia á delincuencia como forma de supervivencia e media vida tras das reixas. E, debaixo daquel corpo raquítico, podo xurar que tamén había unha boa persoa. Porque, en contra da crenza popular, motivada polo escurantismo no que permanecen agochados os cárceres para que non nos molesten na vista ás xentes de ben, os penais non están cheos de maldade, de asasinos e de fillos de puta. Que existen, claro, en forma dunha minoría o suficientemente ruidosa para imporse á verdade. Os cárceres están feitos de infelices e desgraciados, que non puideron saír do sistema porque nunca se lles brindou a oportunidade de entrar nel. De nenos da chave aos que ninguén agardaba nas súas casas cando volvían da escola ou os que viviron a súa infancia normalizando a violencia nos seus fogares ou facendo ringleira diante dos recursos sociais. De adiccións temperás, de enfermidade mental, de desesperación, de soidade e, sobre todo, do resultado das fendas dunha estrutura de protección que non fixo a súa parte cando aínda estaba a tempo. De rapaces que entran con 18 anos con moito por vivir e que saen desfeitos, con tantas feridas visibles e invisibles que nada se pode facer xa por eles. Irrecuperables ata para si mesmos. Cheos de Kevin Strickland, inocente; pero tamén cheos de Ramón de Pitis, culpable, certo, pero non tan culpable como para merecer esas consecuencias. 

Os cárceres están feitos de infelices e desgraciados, que non puideron saír do sistema porque nunca se lles brindou a oportunidade de entrar nel

A sociedade poderá abrir ese debate tan urxente cando non celebremos o asasinato dun recluso por violación a mans dos seus compañeiros de módulo, ou deixemos de aplaudir un suicidio nunha cela. Ata que deixemos de queixarnos de que as habitacións dos penais dispoñan de televisión e de cortinas. Ata que vexamos como unha aberración que anciáns e nenos de tres anos camiñen pola beiravía sorteando os coches durante quilómetros para ver os seus familiares unha hora nun penal incomunicado. Ata que condenemos firmemente que se lles ispa e humille na porta para comprobar que non lles están metendo un paquete de tabaco de máis. Ata que deixemos de ver como normal que unha persoa teña que facer corentena illada nun zulo de 3×2 para ver a súa parella tras meses sen visitas pola pandemia. Cando deixemos de pedir queimas públicas de bruxas na praza e cadeas perpetuas cada vez que un crime nos revolve as tripas, e cando morra ese mito de que o cárcere é un hotel. Ata que vexamos as consecuencias do fenómeno de prisionalización no que Strickland está atrapado e nos parezan a cara máis salvaxe desa deshumanización da que todos, por apatía ou silencio, facemos parte.

Ata que lles devolvamos o estatus de persoas que lles negamos. Ata que consigamos que as prisións deixen de ser o que son hoxe: un vertedoiro de seres humanos aos que decidimos, de xeito unánime, privar da  liberdade, dos afectos e do que é aínda peor: das segundas oportunidades.