A Coruña.- As Fragas do Eume son un dos escasos bosques atlánticos ribeiregos máis emblemáticos de Europa, con ecosistemas únicos e un ancestral patrimonio histórico formado por dous impoñentes mosteiros medievais. Esténdense sobre unha superficie de 9.100 hectáreas, case o triplo da cidade da Coruña, sobre a que viven menos de medio milleiro de afortunados habitantes repartidos nos municipios de Cabanas, A Capela, Monfero e As Pontes de García Rodríguez.
As Fragas constitúen unha verdadeira xoia natural, e para algúns son o exemplo do que eran e deberían seguir sendo os bosques típicos de Galicia. Boa parte da súa riqueza e biodiversidade débese a que conservan aínda grandes poboacións de especies caducifolias autóctonas, como castiñeiros, carballos, bidueiros, amieiros, freixos e chopos, que se dispoñen nas beiras ao inicio da desembocadura do río Eume entre abruptas gargantas e vales escondidos, debuxando paisaxes naturais idílicos e case v virxes aos que dotan dun sonoro colorido que varía coas estacións do ano.
O bosque, con todo, padece desde hai anos unha invasión de eucaliptos que se acelerou, paradoxalmente, desde que foi declarado pola Xunta Parque Natural en 1997. Supoñíase que esa figura debía servir para protexelo e coidalo, pero ocorreu xusto o contrario. Segundo un estudo da Misión Biolóxica de Galicia do Centro Superior de Investigacións Científicas (CSIC), as Fragas do Eume perderon desde entón o 17,6% da súa superficie arbórea autóctona, mentres que a ocupada por eucaliptos aumentou máis do 48% no mesmo período.
Desidia da Xunta e intereses económicos
«Os nosos resultados suxiren que a falta de políticas de conservación efectivas e o interese económico das plantacións de árbores de crecemento rápido poderían explicar a perda de bosques caducifolios autóctonos», asegura o estudo, asinado polas investigadoras da Universidade da Coruña Paula Díaz García e Adrián Regos. Publicárono na revista suíza Land —terra— e del fíxose eco hai pouco o portal divulgativo GCiencia. «Os resultados destacan a necesidade de implementar medidas de xestión proactivas e sostibles para protexer estes ecosistemas forestais naturais», engaden.
O eucalipto, orixinario de Australia, empezou a invadir Galicia a partir da segunda metade do século XIX, despois de que o misioneiro e frade benedictino Rosendo Salvado trouxera as primeiras sementes e as plantara en varios xardíns da súa localidade natal, Tui, como ornamento exótico de xardíns. Desde entón inzaron os montes de toda a Península, con Galicia como a zona máis danada con máis dun terzo da súa superficie arborizada poboada por ese deserto verde monocromático.
Os eucaliptos son de seu unha especie dominante, grazas á súa altura —poden alcanzar os 60 metros e mesmo máis— e ás súas enormes raíces, que os dotan dunha enorme eficacia á hora de facerse coa luz, a auga e os nutrientes polas que compiten en situación de vantaxe co resto do bosque. En Galicia contan ademais con dous poderosos aliados: as fábricas de pasta de celulosa, que aproveitan o seu rápido crecemento e os baixos prezos da súa madeira para impulsar plantacións en todo o país; e a Administración autonómica que, lonxe de poñer coto á súa extensión, alentouna coa súa desidia, tal e como se deduce da investigación do CSIC.
O dobre de eucaliptos do previsto hai tres décadas
Nos anos 60, cando se inaugurou a factoría de pasta de celulosa de Ence en Pontevedra, Galicia contaba con menos de 90.000 hectáreas de superficie de eucaliptos. En 1992, cinco anos antes de declarar as Fragas do Eume como Parque Natural, a Xunta de Manuel Fraga redactou un plan forestal que establecía que en 2032 non debía haber na comunidade máis de 200.000 hectáreas de eucaliptais. Desde hai anos xa superan con fartura as 400.000, e aínda que a Xunta renovou ese plan hai tres, en tempos de de Alberto Núñez Feijóo, establecendo unha suposta moratoria, a invasión continúa.
Ademais, a Xunta, gobernada hoxe por Alfonso Rueda, mostrouse abertamente a favor do proxecto da papeleira portuguesa Altri para instalar outro gran complexo pasteiro en Palas de Rei, a uns 60 quilómetros en liña recta ao sueste das Fragas do Eume. Á marxe dos previsibles danos económicos, sociais e sobre todo ambientais, pola toxicidade das súas verteduras e emisións de gases, os ecoloxistas alertan de que o negocio desa factoría renovará a demanda de eucaliptos e, por tanto, fomentará a súa plantación descontrolada.
Nas Fragas do Eume, como sucede no resto de Galicia, a invasión tampouco deixou de aumentar e de provocar a desaparición do bosque autóctono, mentres que o terreo de eucaliptais seguía crecendo. Segundo o informe, que recolle tamén datos do mapa forestal español, en apenas 13 anos perdéronse 650 hectáreas de especies caducifolias nativas, ao pasar das 3.608 hectáreas de en 1998 a 2.961 en 2011. O incendio que arrasou boa parte do Parque Natural en 2012 devorou outras 350 hectáreas desas árbores, aínda que os investigadores aseguran que esas zonas xa foron recuperadas.
Perda de masa arbórea autóctona
Esa acelerada perda de masa arbórea autóctona dos últimos 25 anos anos afectou a toda a biodiversidade do parque, que conta cunha nutrida fauna, especialmente anfibios e aves pero tamén grandes mamíferos como xabarís, corzos e lobos. O estudo atribúe o problema «tanto á falta de xestión territorial das áreas protexidas como ao reducido investimento en accións de conservación».
«Parece que non houbo accións políticas ou legais con respecto ás plantacións de eucaliptos», subliñan os investigadores, que alertan de que «a presión económica para o cultivo de especies de rápido crecemento están a impulsar a transformación da paisaxe» das Fragas, quizá de maneira irreversible.
En marzo do ano pasado, a Xunta de Rueda aprobou o plan de uso e xestión do bosque, cunha vixencia de dez anos e un orzamento de 8,5 millóns de euros. Entre os seus obxectivos figuran a protección e conservación da biodiversidade, a paisaxe e o patrimonio cultural; o fomento e promoción da investigación, seguimento e avaliación do territorio; a xestión do uso público para que os visitantes coñezan e gocen dos seus valores; e a mellora e mantemento das infraestruturas e instalacións actuais. Tamén pretende a «substitución de masas de eucalipto por frondosas», aínda que o documento non detalla como nin cando se fará.