Chámome Amparo e teño 7 anos. Hoxe é o día de Reis do ano 1946. Está a miña irmanciña pequena chorando no corredor porque os reis non lle trouxeron nada. Que nos han traguere! A mai Carmiña está agora no cuarto envolvendo a escape, nun anaco de papel de estraza, un chourizo para a nena, para facerlle crer que os reis non se esqueceron dela. A min cáenme os ollos polo chourizo, pero non importa, eu o que quero é que a Olguita o vexa e pare de nifrar, que parece que ata me dan ganas de chorar a min, pero eu xa son grande e ben sei que os reis non existen, porque se existisen teríanme traído aquela boneca de cartón tan bonita, ou uns zapatos, ou un lazo para o pelo, ou tan sequera unha galleta e un chisquiño de chocolate. Que parece que se me fai a boca auga só de pensalo, coma se tivese o río dentro, e o chocolate… O chocolate derréteseme no padal e cáeme unha gota nun vestidiño branco, de volantes, tan fino…

–Nenaaaa! Ai nena! Acaba de almorzar que temos que ir á nabeira!

O ourizo e o mal

Chámome Amparo e teño 9 anos. Levo tres anos deitándome sen cea porque enfermei e ninguén sabe dicirnos o mal que teño, que mesmo semella que se me vai a vida, várreseme a vista e ando coma unha ánima en pena. Leváronme onda Don Ramón de Mesón, o médico, que me puxo unhas inxeccións que trae do estranxeiro, dun sitio que se chama Nueva York, pero son moi caras e nada me fixeron.

Desde hai algún tempo vivo en Monforte cos meus tíos, por ver de ir algo á escola aprender as letras e as catro regras. A miña mai mándame, cando pode, por un veciño, unha farraquiña cun bolo de pan, unha ducia de ovos e unha botella de leite. Mais o pan e os ovos e o leite cómeos o meu curmán porque meus tíos non teñen que darlle, e eu… Eu nada digo. Polas noites soño con pan centeo e touciño, pero eu nada digo.

Desde hai un ano tamén como sen sal e bebo unha auga con herbas que as vai buscar o pai José a Sindrán. Aló marcha con noite, pián pián dez quilómetros, e chega con día largo á casa para que a primeira sede que eu teña sexa saciada con ese líquido milagreiro. Amarga esa auga verde coma a ouca, pero eu fago o que me din, por ver se curo.

E por ver se curo, a miña mai levoume a unha carteira, e seica os naipes din que unha muller me botou un mal de ollo: unha muller vestida toda de negro, esguía, de ollos azuis coma as colebras, que vén moito pola casa. E xa se nos meteu na cabeza que é unha señora que é cagada e esbuleirada ao que di a carteira, e fala cun sal estraño. Eu collinlle moito medo, así que cando paso por diante da súa portada, fago a figa e levo un dente de allo no peto. Xa todos saben en Saa que lle teño pavor e que na nosa casa non entra máis. O caso é que sempre lle pregunta á mamá como segue a nena. Ás veces penso se todo isto non serán andulerías, e que se cadra a señora non é máis ca unha velliña humilde que me quere ben, mais polo si ou polo non eu escápolle a esa muller de ollos azuis e falar de sal.

Por ver se curo, a miña mai levoume a unha carteira, e seica os naipes din que unha muller me botou un mal de ollo: unha muller vestida toda de negro, esguía, de ollos azuis coma as colebras, que vén moito pola casa (…) se cadra a señora non é máis ca unha velliña humilde que me quere ben, mais polo si ou polo non eu escápolle a esa muller de ollos azuis e falar de sal

Para se asegurar se o asunto era meigallo ou non, a mai Carmiña decidiu hai uns meses levarme a Ourense a unha espiritista. Fomos no tren, case con  noite. Pero no medio do camiño comezou a abrir o día e vin as mimosas en flor que parecía que ían beber ao río. Sentín baterme o corazón na pequena caixa do peito, onde gardo a lembranza dun paporroibo, a imaxe dun burro enterrándose na lama de Ferreiros, a voz de veludo e bondade do papá, o sorriso docísimo da miña irmá cando pasamos xuntas o sarampelo, e crin que ela me curou a min e eu a curei a ela. Aí queda esa luz das mimosas do gran río canda os retais dos recordos.

Ao chegar á espiritista, pecháronme nun cuarto cheo de imaxes de Cristo e despois puxéronme diante unha cruz e mandáronme repetir algunhas cousas. Eu fíxeno sen problema, e foi un alivio porque seica, se eu tiver un espírito dentro, teríase botado ao Cristo. Alí dixéronnos que meigallo non é, e que ten que ser, xa que logo, enfermidade do corpo. E por iso o pai José fai todo canto remedio lle oe á xente. Todos son a aconsellar, por ver de sandar o meu mal.

Alguén lle dixo que me sería bo comer un ourizo cacheiro cocido e beber a auga. E logo asar a pelella no forno, e despois de asada, machacala ben ata facer dela un po que debo tomar remexido en auga. E por iso, o pobre do papá pediu axuda para atopar o ourizo, que seica tiña que chegar vivo á casa. Ata o señor cura dixo un domingo no altar que se alguén atopaba un ourizo que avise, que lle cómpre ao José da casa de Venas. Por fin, o animaliño apareceu en Santalla, e o pai José foi por el a escape. Tróuxoo vivo e intentou matalo no patio, riba dunha táboa, pero non foi doado porque o bicho, para se protexer, embelotábase e non había maneira. Veña tirarlle baldes de auga fría polo carrelo, entón o ourizo sacaba a cabeza e o papá intentaba cortarlla cunha machadiña. Ao final, conseguiu matalo, e para que eu fose quen de imbar aquela carne descoñecida, o pai José comeuna canda min, e canda min bebeu a auga loda de cocer aquel animal, o ourizo.

Anda corrido por aí que estou enferma, e que o meu mal se sanda co anel da Gran Besta. Á mai Carmiña explicáronlle que a tal sortella ten que ser de prata, cunha incrustación da unlla da Gran Besta, pero que o diñeiro do anel haino que conseguir pedindo esmola. Así que, de casa en casa, fun pedir aos meus veciños de Saa e Lourente uns céntimos, unha cadela, uns reás, para ir xuntando os cartiños e ir á Joyería Domingo a Monforte, que seica fabrican alí eses aneis. O esencial é que un pico da unlla da Besta roce na pel ata case facerme sangue no dedo.

Ben vin como rebuscaban nos petos a velliña de Estanqueiro e a de Marcos e a de Rubinos, o señor Cachete e o señor Avelino da casa do Castaño de Lourente. Ben os vin. Ben vin eu todo. Parece que se me encolle alma só de pensalo… Boa falta lles farían os cartiños. O caso é que grazas aos veciños dei xuntado o diñeiro e levo no dedo o anel coa unlla da Gran Besta.

Pero nada disto deu resultado. Entón, os meus pais leváronme hai un mes a un menciñeiro a Lemos. Aquel home, tan esfarrapado o pobre que talmente semellaba un paraugueiro, miroume o branco dos ollos e díxonos cun aquel triste e case compunxido, ollando para min con moita dozura: «o que ten a neniña élles anemia. Que coma ben carne e ovos». E non nos cobrou.

Eu non sei o que é a anemia. Os pais trouxéronme de volta para a casa e non vou seguir vivindo cos tíos. O leitiño e o pan e os ovos que os pais me mandaban a Monforte, e que papaba o meu curmán, xa os hei de comer en Saa, a carón da cociña, canda o Pepe, o Manolo e a Olga. No camiño de volta, na burra, oínlle dicir ao pai José: «que negra é a fame!». E esbagoou.

Chámome Amparo, teño case dez anos e sandei por completo daquel mal que me varría a vista. Agora xa sei que a carne, os ovos, o pan e o leite teñen propiedades milagreiras.

O fío da vida

Peta a chuvia no lousado da nosa casa de Venas. Sinto a enchente do río rubir ata bicar case a nosa portada. Oio no eco da noite o lobo no Viñal. Son as tres da mañá pero eu sigo no comedor, debruzada sobre a costura á luz do candil, e a miña irmá comigo axudándome, a miña irmá comigo. Fun deprender as primeiras nocións do corte onda a Maruja de Pescado, mais agora sigo un curso de corte e confección por correspondencia e xa me puxen de costureira.

Primeiro prestáronme unha máquina de man pero agora xa teño a miña propia, de pé, unha Sigma que voa polo pano, polo tergal e polo algodón Vichy. Volvo debruzarme sobre a puntada e a limpeza do lenzo. Raio cun xiz a tea, preciso ao milímetro a costura, paso con ritmo o pespunte, soño sobre o amidón e o carbón do ferro. Xa fixen catorce anos, coso para fóra e entran uns cartiños á casa, pois pouca terra temos e o papá anda ao xornal. Xiro a roda da Sigma, impulso o pedal e voume canda a máquina trazar unha puntada longa.

Arredor da máquina hai sempre vida: algunhas mulleres veñen cun retal de flores a que lle tome as medidas para o vestido da festa, outras co veludo negro para o vestido da voda; alguén encarga a mortalla porque lle acaba de finar a mai. Fago pantalonciños abertos pola traseira para os nenos que non levan calzón e se anican no campo a facer as súas necesidades. Bótolle un mendo a unha saia, un reforzo a unha entreperna, corto unha camisa, doulle remate a un traxe, e bordo unha flor para o vestido da nena do Vila de Castro.

A nosa casa converteuse nun centro do noso pequeno mundo: aquí veñen rapazas darredor aprender a coser. Rimos e cantamos xuntas, contámonos as confidencias mentres a miña mai escoita polo burato da porta, coma se puxera o tímpano contra a terra por ver se se aproxima un terremoto. É a felicidade, concentrada para sempre nun instante no pequeno comedor da casa de Venas.

Sinto que podo enfiar a vida coa miña agulla, que unha parte da casa se sostén co labor das miñas mans e da miña mente. Empurro co dedal o mal do mundo e son feliz nesta humilde independencia

Cando chega o Entroido, miña irmá e máis eu facemos compadres e comadres para boa parte da veciñanza: con palla e papeis de cores vibra todo Saa entre carreiras e lume, coma se o mundo dos homes e das mulleres ficase en suspenso por medio dos bonecos fabricados coas nosas mans. Pero eu non saio correr o Entroido, eu coso toda a noite e vexo romper o día coma quen vai cunha machada ao ar. E sinto que podo enfiar a vida coa miña agulla, que unha parte da casa se sostén co labor das miñas mans e da miña mente. Empurro co dedal o mal do mundo e son feliz nesta humilde independencia.

Desde que me dedico a este oficio non vou lavar a roupa no río, non ando no monte, non vou aos pinos. Non ando na sega nin vou á malla, por iso teño a pel branca e fina. Cantaruxo polo baixo no alto da madrugada:

            Fixo moi ben miña nai

en poñerme a costureira:

cando chove non me mollo,

e cando hai sol non me queima.

O amor d’Alende

O misterio, o segredo, a aventura, o amor, veñen sempre de alén. Mírome nas augas do río Saa que flúen cara ao Rubín e o Rubín cara ao Cabe. Mentres eu coso sen descanso, o fillo da Otilia anda río arriba pescando troitas. Xa son moza feita e a sona da miña beleza de costureira esténdese en círculos concéntricos, coma quen guinda á auga con dozura un seixo. Ás veces paréceme que respiro por branquias, e o meu corpo de vimbio quere ir ao cesto descansar entre as troitas do rapaz d’Alende.

Vou ao paseo con el. Vou á feira por velo. Gárdolle a ausencia se non vai á festa. O día 20 deste mes vino por vez primeira á luz da electricidade, no salón do baile. Baixo as bombillas, colleume polo talle e sentinme coma un xunco incandescente abaneado pola descarga.

Eu aínda nunca sentira isto. Este lóstrego, este silencio que me atúa a gorxa, o tacto delicado das súas mans de estudante e neno salvaxe, criado só por mulleres no mimo absoluto da mai e da avoa. O frío e a calor todo por xunto coma un arreguizo do cosmos que me baixa polo carrelo. Entre puntada e puntada váiseme o corazón a Cereixa ao lugar d’Alende, e no alto da noite pecha vexo o seu cabelo loiro na onda absoluta dun campo de trigo. Escríbeme cartas de amor que leo cen veces, ata que a memoria mas recita en voz muda para que ninguén escoite estas palabras, que se o lume falase, falaría con elas.

Non teño unha soa saba bordada nin unha manta sequera para o meu dote. Nada teño agás a miña humildade. O meu patrimonio é o meu traballo. Ao meu matrimonio vou soa coa miña fermosura, a miña delicadeza, o meu don puntada tras puntada tras puntada. Teño 21 anos e tras tres de noivado, eu mesma estou a cortar o meu vestido negro de noiva, porque as ricas casan de branco pero nós non.

Na casa fame non pasamos. Cando cómpre pagar a contribución e non hai cartos na casa, eu acabo de lles coser a roupa ás familias que pagan ao contado, e así imos tirando. A miña irmá vai levar o brazado de prendas a Castro, poño por caso, anque sexa con noite pecha, e xa volve para a casa co diñeiro, contenta polo carreiro, ás escuras ou cun fachico de palla. Ás veces mesmo lle dan unha propina, que ela garda coma un tesouro para mercar colorete ou unha barra de labios. Ela non sabe que nada diso precisa, porque a súa beleza natural é coma a dun bidueiro esvelto e branco só movido pola bondade. Pero ela aínda non o sabe.

Cae a noite e estou a cortar o meu vestido negro de noiva, porque as ricas casan de branco pero nós non.

Son o teu amparo. Vivimos na casa de Venas cos meus pais e os meus irmáns. Levo unha vida no ventre. Mentres estou diante da Singer o meu home acaríñame a orella e fica calado coma se estivese suspendido do ar. Na intimidade da noite no comedor o silencio bátenos no peito. Non temos nada salvo a nós. Por iso sei que temos todo.

Xeou tanto que se conxelou o río

20 de xaneiro de 1963: hoxe casa a miña irmá, a Olguita. Ata non hai moito aínda xogaba cunha boneca feita dun carozo de millo, e velaí a tes, aos dezanove anos, bonita e feliz de marchar ao seu destino de labrega canda o Jaime da casa do Pescado de Vilarmao.

Como o noso fogar é pequeno, o pai José tivo que tirar o tabique entre o comedor e o cuarto para que caiban os convidados da voda. Matamos unha ovella e ule toda a casa a roscón. Eu case non peguei ollo. Vou ser a madriña e só podo pensar no rápido que pasou esta unidade primeira, irrepetible, das dúas irmás. Lévolle tan só catro anos e xuntas vivimos todo. Todo o bo e todo o malo.

Xuntas vimos volver o noso irmán Manolo da guerra de Ifni, e vemos o seu corpo mirrar día a día, agardando un final que ninguén quere aceptar pero que todos sabemos. Hoxe el non pode ir tan sequera á igrexa ver como casas, irmá. Temos a súa tos metida na alma. Levamos a súa tos ao futuro, pero tamén levamos o seu riso, a súa rebeldía, a súa forza indomable, o agarimo protector de irmán maior e o rombar da modernidade no seu tractor na granxa de Veiga.

Xuntas vimos pasar as nenas todas de Saa á festa cando morreu a avoa e nos puxeron de loito e non puidemos ir ao campo canda as demais escoitar a música. Eu tiña oito anos, ti tiñas catro e as nosas olladas eran unha tras da varanda do corredor, mirando pasar a xente lucindo os seus traxes novos o día da Nosa Señora.

Xuntas no pespunte, no cosido, na escola, abrindo a arca do pan do noso bisavó, contando segredos baixo da manta do tear da mai Manuela, bailando un vals no patio arredor do carro. Xuntas polo monte e pola serra, ás cozas, ás pinas e ás patacas, no río lavando e bañándonos en viso sen que nos viran os homes. Xuntas chorando alegres e pasando medo na cama e rindo a cachón por calquera tontada, pero xuntas. De nenas, de mozas, de mulleres.

Hoxe, hoxe casa a miña irmá, e eu debería estar feliz, pero xeou tanto que se conxelou o río no medio e medio da miña vidiña sen ti a partir de hoxe.

Todos todos se van

Agosto de 1964. Levo un paquetiño de chourizos nunha maleta pequena. Levo no colo a miña nena pequena, a Elia, de dous anos. O meu home vai calado e na súa ollada que cae ao chan vexo a nosa outra filla, a María Jesús, que vai quedar de momento en Saa cos avós, mentres nos instalamos. Ten catro anos e hoxe ficou en Vilarmao coa Olguita. Quedaba a miña irmá facéndolle unha bonequiña dun carozo de millo para que non chore. Miña nena, miña nena.

            En Bilbao espéranos o meu irmán Pepe, que nos conseguiu unha casuca en Ortuella.

Todos, todos se van.

Levo unha muda e pouco máis.

Todos, todos se van.

Imos polo mundo por ver de ganar o pan e miro pola ventá do tren como queda atrás o que fun. Entre o millón de soños e incertezas, son unha máis, coma se o mundo basculase cara a unha cidade de fume. Pregúntome se se afará o meu corazón labrador entre chemineas e ferro. Pregúntome se seremos quen de sermos nós vivindo tan lonxe de nós mesmos.

A vea de ferro

En decembro de 1964, tras catro meses, volvemos a Saa pasar o Nadal e ao regreso levar xa canda nós a nena. Desta vez, levaba na maleta unha caixa con indios de cores e cabalos de plástico para ela. Nunca esquecerei a alegría da meniña ao ver os indios e como quixo repartilos co seu curmán de tan só 11 meses. Anos despois aínda andaban os cabalos e os apaches polos recunchos da casa, lembrándonos a todos a nosa propia aventura e a bondade da nena que nada tiña e compartía todo.

No País Vasco, o meu home traballou desde o comezo nunha fábrica de osíxeno. Era o encargado e cada mañá, ás cinco, abría as portas da empresa. Eu seguín cosendo, en moitos casos para a xente de Saa instalada en Ortuella, que era coma se a parroquia ficase transplantada noutro lugar e iso mantivese os lazos solidarios de sabérmonos veciños sempre, aló e acó. Seguín cosendo e atendín a casa e os fillos, que foron cinco, pois trala María Jesús e a Elia naceu o neno, o Manolito, e dez anos máis tarde tivemos á Solange e á Amparo, que pechou o círculo co meu nome.

En Euskadi vin medrar as miñas fillas e fillo en corpo e intelixencia. Vin a luz da ría iluminar o cabelo louro da Solange, vin como aprendían a falar a fermosa lingua ancestral dos labregos de alí, e vin que a vida se abría paso para nós nun lugar acolledor, onde fomos felices coma un paporrubio no niño novo do vento.

Cada verán regresabamos a Saa coma se volvésemos ao centro do mundo que estaba e está no patio da casa do Venas, que recibiu o nome do antigo dono, probablemente traballador na vea do ferro dos montes próximos da Veneira. E así como a a nosa aldea é veciña de Ferreiros e a Ferreirúa, o lugar que nos acolleu na emigración, Ortuella, garda tamén no seu subsolo a próxima memoria do ferro. Seica cara ao século I, un tal Plinio o Vello escribiu que de todos os metais a máis longa vea é a de ferro. Na parte da Cantabria bañada polo mar, hai un monte moi áspero e alto, todo desta materia, cousa incrible.

A vea do mineral atravesa os montes que vexo desde a fiestra de Saa e desde a ventá de Ortuella, coma se fose a arteria secreta que irriga a miña historia.

O osíxeno

Chámome Amparo e teño 80 anos. Estou sentada diante da portada da nosa casa de Venas en Saa. Sinto o continuo fluír da auga do río, coma a propia vida. Neste lugar fun unha nena, unha mociña soñadora, unha rapaza namorada, unha muller casada, unha nai de familia extensa, agora na altura da existencia son viúva e son bisavoa, pero sobre todo son eu, a Amparo de Venas, a costureiriña bonita, como me chama a miña sobriña, a Olga filla da Olguita.

Ela está a me mirar calada, escoitando con atención a miña historia. Vexo como se lle enchen os ollos de auga cando regreso ao intre do día de Reis de 1946, sei que sofre cando volvo enterrar aquel meu irmanciño de 28 anos, sei ben que acariña a arca do pan e o pote e os pequenos parafusos do casucho do pai José. Vén canda min cara ao pasado remexendo nas escrituras, procurando o círculo do tempo e a sutura das cicatrices para que nada me faga mal. Porque para ela eu son o símbolo da bondade e da beleza, e seica ela non cre en máis nada. E fáiselle un nó na gorxa cando percibe que me fatigo un pouco ao respirar. Ela non sabe, quizais, que eu respiro aquel osíxeno fabricado polo meu home, e que esa paz pulmonar me fai comprender a natureza eterna do amor. A miña sobriña chámalle a iso Poesía.

Poesía

Está a miña bisneta comendo un anaco de chocolate. E de súpeto parece que un desexo antigo vén e derréteseme no padal e cáeme unha gota nun vestidiño branco, de volantes, tan fino…

–Nenaaaa! Ai nena! Acaba de almorzar que temos que ir á nabeira!