As nubes levaban uns días cubrindo o ceo da Reserva Hopi (Arizona, EUA) e, por fin, decidíronse a soltar un pouco de auga. O orballo, tímido, comezou a impactar no parabrisas. «That’s good», di Nixon Nicholas mentres o horizonte de deserto e mesetas torna borroso. E sorrí. A choiva, en lugares como este, garda capaciadades insospeitadas noutras latitudes.
A Nixon, 45 anos, hopi e solteiro, as inesperadas precipitacións collérono camiño a «casa», o termo co que define o remolque dunha autocaravana que atopou abandonada no deserto. Decidiu adoptala coma casa e instalala en Second Mesa, a uns metros do fogar do seu irmán: tamén outro remolque abandonado e reciclado en vivenda. Ambos cubículos son agora puntos metálicos na planicie desértica.
—Canto levaba sen chover?
—Non recordo –contesta Nicholas.
—Máis ou menos?
—Fará como dous meses.
—Choveu moito aquel día?
—Si… como media hora ou así.
Ao pouco, cando xa chovía de verdade, Nixon estaba resgardado na cabina. E nela, sentado –sen auga, sen electricidade, sen espazo para nada salvo para unha pequena cama e un forno de leña–, comezou a pensar no inverno, que se lle viña encima. As mínimas precipitacións do verán fixeran medrar as súas plantacións de millo e feixóns coas que logra sobrevivir, pero, por outra parte, o frío do deserto trae canda si moitos traballos. «Teño que apuntalar as fiestras», di en referencia a uns pequenos buratos na parede da cabina. E recoller leña para quentar o café e a casa. Tamén, para labrar as figuriñas hopis coas que logra os seus poucos ingresos.
Estas bonecas, as kachinas hopis, aderezadas con raios, plantas e gotas de auga, son unha forma de invocar a chuvia, explica Nixon. Adóitaas vender na parte alta de Second Mesa, xunto ao Centro Cultural Hopi, o único lugar da reserva polo que pasa algún viaxeiro puntual, a un paseo de oito quilómetros outeiro arriba. Cando non ten nada que vender, Nixon sae a correr antes de que o sol asome polas decenas de rutas que cruzan o deserto e as montañas do territorio hopi.
Nesta reserva de 15.000 persoas, case todo o mundo corre coma forma de vida dende hai centos de anos. A razón é a mesma que a dos adornos das kachinas: para que chova. Porque todo no mundo hopi se fai para que chova.
A tradición
O territorio hopi abarca 6.500 quilómetros cadrados nun árido punto do nordeste de Arizona, a unha hora en coche de calquera cidade anglo –o termo co que os nativos se refiren aos estadounidenses–. Todo este espazo está rodeado pola enorme reserva dos navajos, outra tribo nativa e inimiga dos hopis durante séculos. A Nación Navajo é a máis extensa, poboada –170.000 habitantes– e americanizada dos EUA, cos seus KFC, Burguer Kings e competicións de fútbol americano e baloncesto. É como unha copia da bipolar sociedade norteamericana, mais replicando maiormente un dos polos: o dos pobres.
Ao contrario que na terra dos seus veciños e atávicos rivais, na reserva hopi hai pouco rastro dos Estados Unidos. A tribo organízase arredor de tres mesas, mesetas pedregosas sobre as que se asentan as aldeas, e nelas non hai multinacionais, nin tendas, nin edificios; só casas de pedra e ladrillo. Tampouco hai camiños asfaltados e as prazas das aldeas son de terra. Os cans andan soltos e a xente móvese en base a outro ritmo, pausado. É como chegar a un mundo apartado e paralelo, no que a conquista do oeste norteamericano polo anglo aínda non se produciu.
Segundo o relato mitolóxico dos hopis, os primeiros homes e mulleres chegaron a esta terra logo dunha odisea de séculos por toda América. Disque o de recorrer quilómetros vai no sangue, e foi así que chegaron a América do Sur ou Asia. E tras tantas voltas por tres mundos diferentes, chegaron ao cuarto, o actual, lugar de pouca chuvia e moito espazo, que é o seu último paso nunha odisea de miles de anos.
Foi na adaptación a esta escarpada e árida xeografía que os hopis transformaron o acto de correr nun elemento fundamental da súa existencia. Instalados na parte alta das mesas para defenderse de tribos invasoras e guerreiras, coma os apaches ou os navajos, os hopis necesitaban marchar cada día ata as súas plantacións na planicie, a unha distancia de oito ou dez quilómetros. Así, saían correndo dende as mesetas antes de que o sol despuntara, evitando as altas temperaturas.
Logo, na revolución contra os conquistadores españois que levaron a cabo xunto aos pobos de Arizona e Novo México durante o século XVII, os mensaxeiros corredores desempeñaron un papel fundamental. Así, o de ser bo corredor acabou por significar ser un bo guerreiro e o acto de correr, de paso, algo sagrado na cosmogonía hopi.
Nas cerimonias colectivas, a tribo organiza carreiras cos máis rápidos da aldea coma forma de celebración e ofrenda. Ademais, a forma de rezar de forma individual adoita ser a de saír a correr antes de que asome o sol e gañarlle a carreira a este. Disque é un acto de purificación.
Polo que se reza de forma colectiva e individual, claro, adoita ser o mesmo: a auga, a chuvia. «Water is life», que canta o lema dunha carreira comunitaria da reserva. Aí o está o binomio sagrado dos hopis: auga e correr.
Este mundo sagrado segue a ter unha presenza primordial na reserva, que se divide en aldeas e clans. Os líderes dos segundos teñen a misión de levar a cabo os preparativos dos procesos sagrados, celebrados durante os doce meses do ano. Por exemplo, Lucas Namoki, do clan do Tabaco, ten a tarefa de subministrar este produto para todas as cerimonias relixiosas de calquera clan da súa aldea. «A nosa misión é recoller tabaco onde poidamos ou, se non, compralo», comenta Lucas dende a súa kiva –recinto relixioso baixo terra– no alto de Mishongovi, unha das aldeas de Second Mesa.
É un dos líderes máis novos da tribo e quizais, ás veces, a súa efervescencia faille tomar o mundo sagrado de forma demasiado estrita:
—Outros clans teñen coma misión evitar que estraños cheguen ás nosas cerimonias nocturnas. Son os clans de Un Corno e Dous Cornos.
—E que fan?
—Protexer.
—Como?
—Se te collen fisgando, mátante e logo envían partes do teu corpo a cada punto cardinal.
«Nah», contradí o veterano Dennis Koeyahongva, líder do clan do Oso, o máis importante da tribo e, polo tanto, «pai de toda a aldea». «Dámoslle moita importancia ás cerimonias e son privadas, pero iso que di son esaxeracións», corrixe Dennis, entre risas, dende a veciña aldea de Sipaulovi. Este, que cada mañá anda a limpar a kiva do seu clan, resume na súa historia os desafíos aos que agora se enfronta a cultura hopi, tradicional e illada no medio dun mundo caníbal e en plena expansión: «eu crieime fóra da reserva e fun polo mal camiño; andaba con malas compañías, caín no alcoholismo, fumaba cannabis ata hai pouco… pero decidín converterme á hopi way».
Con 70 anos e os brazos cheos de tatuaxes –herdanza, di, da «súa vida branca»–, Dennis é dos poucos veteranos da reserva que pode entender o cruce de mundos no que se atopan as xeracións máis novas, sitiadas entre o hopi e o anglo. El, un híbrido entre os dos mundos, é un dos mellor colocados para combater a epidemias de alcoholismo e metanfetaminas que minan a reserva. Tamén, para entender o que supón para os mozos o choque desas dúas realidades: «antes, triunfar no mundo hopi era ter una boa plantación, coidar dos teus, ser bo para a comunidade; pero todo iso foise perdendo. Agora, a vida é moito máis individualista». A vida é moito máis coma a dos Estados Unidos.
O anglo
A influencia do mundo anglo sobre o hopi ten un enorme efecto sobre a vida da tribo. As adiccións e a miseria económica golpean a vida da reserva. Se o ingreso medio dunha familia estadounidense é de 53.889 dólares, na reserva esta descende ata os 37.754.
E non todo se explica en estatísticas.O estrés que xera o conflito entre os dous mundos é de gran importancia. Na Reserva Hopi case non hai postos de traballo, mentres que as oportunidades laborais en cidades maioritariamente anglos coma Flagstaff, Winslow ou Tuba City non seguen o profuso calendario das celebracións relixiosas da tribo.
Ademais, estas urbes atópanse a unha viaxe de hora e media por estrada, pola que case non circulan transportes públicos. É por iso que moitos teñen que escoller entre ser repudiados por non estar presentes nas cerimonias ou, pola contra, por manterse na pobreza da reserva.
Bruce Talawaima, outro membro do clan do Oso e unha das referencias da tribo en materia das carreiras, tamén percibe esas contradicións entre os dos mundos na vida do seu neto, Tyrell. A este, membro do equipo de cross do Hopi High School que se proclamou campión do estado de Arizona durante 27 temporadas consecutivas, o seu avó Bruce cansouse de advertirlle que cando corre non o fai para «si mesmo ou para gañar títulos, senón que coma hopi corre para todo o planeta, para toda a xente».
Bruce contaba dende a árida fronde da súa casa que, tras participar en varias das carreiras sagradas, o seu neto por fin entendera o verdadeiro significado que, para el e os hopis, ten o acto de correr. «Fai pouco, contoume que corría para a xente», comentaba co peito inflado de avó orgulloso.
El, que como o seu compañeiro no clan Dennis sae a correr cada mañá, explicaba a este respecto que «os camiños polos que corremos son lugares espirituais, que levan a un proceso que mantén a tribo en forma e que, quizais, non dea recompensa ao seguinte día ou mes, senón en anos». Aí explicaba a importancia de que os hopis manteñan esta tradición intacta: coma un método de protexer o seu benestar, á vez que intenta abrazar o mellor do mundo que está «aí fóra».
Quizais, as que máis poderían sufrir o non abrazar partes dese mundo anglo que está aí fóra serían as mulleres. Ao ser unha sociedade matrilineal, a visión do mundo hopi considera o feminino como algo sagrado. As mulleres son, coma se explica na reserva, «as portadoras de vida» ás que hai que protexer. Mais isto implica unha limitación das súas liberdades. Por exemplo, que non poidan participar en carreiras sagradas, reservadas para os guerreiros. E, pola mesma lóxica, que estea mal visto polo sector tradicionalista da reserva a participación de calquera muller hopi no exército dos EUA, como foi o caso de Lori Piestewa. A esta, falecida en combate na guerra de Iraq, seguen a vela coma a mostra do que as portadoras de vida non deben facer. Un corte na liña de supervivencia da tribo.
Desa liña de opinión é Sarah, muller duns 30 anos que traballa coma camareira nun restaurante hopi de Keams Canyon, onde se serven os tacos de carne de ovella con chiles verdes, típicos da gastronomía desta nación nativa. «Cal é o sentido de participar nas carreiras sagradas ou ir ao exército?», pregunta para logo contestarse a si mesma: «iso non é para mulleres, nós temos que coidar da vida».
O limbo
O trato especial que reciben as mulleres tamén acaba por afectar a homes como Nixon Nicholas, repudiado na súa caravana porque na lei hopi só as mulleres poden ser propietarias da terra. É por iso que tanto el coma o seu irmán, solteiros ambos, chegaron a un acordo cunha sobriña propietaria destas terras, nas que aparcaron as cabinas, para «coidarllas».
Fóra diso e das súas kachinas, a vida de Nixon, coma a de moitos hopis, parece non ter máis oficio ou beneficio. Aboian á deriva entre dous mundos, esperando eternamente por un pouco de chuvia. Un limbo onde os seus valores tradicionais non encaixan co mundo que os conquistou; onde o seu sentido colectivo non casa co capitalismo desmedido, nin a súa visión da muller co imperante, polo menos en parte, no Occidente do século XXI. Quizais aí se atopa a razón de que algúns afoguen as frustracións no alcol e nas drogas. Ou que outros, directamente, escapen desta terra.
Nixon, pola súa parte, opta por pasar tardes observando as súas plantacións a través das pequenas fiestras da cabina. «Ás veces», di, «veñen os coellos e comezan a comer o millo».
—E que fas?
—Dispárolles.
Cando xa non ten nada máis que mirar, Nixon comeza novamente a labrar as figuras de madeira. E cando remata, regala unha de boa vontade, sen pedir nada a cambio. É un xesto de agradecemento. E aínda que non faría falta preguntarlle para que serven esas pequenas kachinas, el volve a explicalo, como se non quedara claro xa: «para que chova».