TEXTO Nicolás Vidal
Fotos Kiko Delgado / Colección particular

A médica e escritora de orixe ferrolá Paula Farias vén de publicar a súa terceira novela, Piel de deriva. Trátase dun relato sobre a migración no Mediterráneo e os anos da primavera árabe. Unha realidade que coñece ben despois da experiencia de navegar para rescatar pateras e de presidir a ONG Médicos sin Fronteras. Recoñece Paula que o seu cerebro está escindido entre a parte científica e a literaria, e nesta última ten unha influencia capital o seu pai, o escritor ferrolán Juan Farias, nome de referencia da literatura infantoxuvenil das últimas décadas. Destas claves xorde a conversa.

Desde finais dos anos 90 leva Paula Farias (Madrid, 1968) traballando como cooperante en países como Afganistán, Venezuela, Guinea Bissau, os Balcáns, a India ou nun barco no Mediterráneo. Fíxoo primeiro en Greenpeace e, sobre todo, logo en Médicos sen Fronteiras, ONG que presidiu durante un lustro. Agora continúa menos na primeira liña, pero con varios proxectos máis preto da casa porque a familia obriga. E inflúe –recoñece–, comezando polo seu pai, Juan Farias, un dos clásicos da literatura infantil e xuvenil que inzaba as súas historias dos recordos da súa infancia en Serantes e Ferrol. «O son da miña nenez é o da Olivetti de meu pai», lembra Paula. E canda o traballo constante recorda amizades da terra como a de Torrente Ballester. «Meu pai admirábao. Falaban moito na cociña da casa en Madrid, recordando anécdotas de Ferrol, argallando proxectos que incluso facían. Comportábanse como dous galegos fóra de Galicia».

Foi o escritor quen impulsou a súa parte de narradora a través dun programa infantil de televisión de comezos dos anos 80, La mansión de los Plaff. «O programa tiña un punto surrealista e parecía que o guionista tomara uns ácidos. Facíao meu pai só, algo agora insólito, e tiña que escribir o seu guión semanal de 40 minutos. Era na época en que se comezaba a usar o croma en TVE e permitía facer uns efectos especiais alucinantes. Papá estaba no salón coa súa Olivetti, dicíanos de que ía o capítulo e nós botabámoslle unha man con suxestións e todo acababa nuns guións insólitos. Ese foi o meu primeiro traballo cando era nena: guionista de La mansión de los Plaff».

«Ser médico é unha ferramenta que che permite moitas cousas polo mundo e en todos os lados fai falta un médico, así que podes viaxar, pero participando, non só ollando».

Pero axiña os intereses de Paula foron outros: «Estudei Medicina, tropical e de familia, coa intención de marchar polo mundo adiante. Tiña claro que unha consulta non era para min. Coma sempre, a culpa de todo é de meu pai e a pesar del. Na miña familia a única persoa que ata entón estudou unha carreira máis ao uso fun eu, e meu pai mirábame preocupado e dicía: ‘Pauliña, que fixen mal contigo?’. Estaba estudando e dicíame: ‘Pero que fas, que é primavera!’. Acabei e marchei porque ser médico é unha ferramenta que che permite moitas cousas polo mundo e en todos os lados fai falta un médico, así que podes viaxar, pero participando, non só ollando. Sempre hai algo que facer».

En canto ao traballo e a vida ao límite nos países en conflito, sintetiza Farias: «Claro que pasei medo despois de estar en varias guerras e bombardeos. Quen diga o contrario é un inconsciente. É certo que cando estás a traballar non che dá tempo a ter medo, estás máis pendente da xente que estás a axudar e non che preocupa tanto a violencia ao redor. Cando paras ou regresas á casa e pasa o momento de adrenalina é cando tomas conciencia do perigo. É algo que asumes. Nunca pensei en non volver, sempre regresei coa mochila chea de ilusión, sobre todo porque traballei con equipos de compañeiros moi bos. O importante, máis que a violencia ao redor, é a xente que está contigo. Tiven moita sorte, unha trincheira chea de xente estupenda coa que te retroalimentas. Nunha novela de Hemingway, hai dous amigos e, cando chega a guerra, súmase outro que di: ‘Con quen imos compartir a trincheira?’. ‘E que importa iso agora?’, contéstalle outro. E o primeiro responde: ‘Iso importa máis que a propia guerra. Eu sempre tiven sorte coas miñas trincheiras’.

En relación coas persoas dos países aos que vai, destaca Farias: «Ás veces agradécenche e ás veces non. Hai quen te recibe cos brazos abertos e hai quen non. En ocasións, tes que traballar a confianza e que vexan que non levas cartas na manga. E aínda así, con frecuencia, expúlsannos de moitos sitios, non é fácil». Un traballo, o de cooperante, cheo de dureza e satisfaccións e tendo claro os obxectivos: «Os cooperantes concentrámonos no que facemos, non no que falta por facer. As necesidades son tan infinitas que, como pares a queixarte, afundes na miseria. Pero si facemos moito. Cada oportunidade que facilitas, cada persoa que pos en pé, cada cativo que sacas da malnutrición… iso dáche tanta enerxía! E si, o mundo é un lugar terrible, pero tamén marabilloso, e esa xente á que axudas é o que levas. E iso que, ás veces, o primeiro que fan os cativos recuperados é tirarche unha pedra, pero esa pedra sábeche a gloria porque hai catro días non contabas con sacalos adiante!».

A cooperante non mitifica un traballo que asume con naturalidade profesional: «Decátaste das cousas esenciais, que pagan a pena, pero coidado: tampouco cando regresas á casa todo che resulta frívolo e superficial, que é unha actitude que pode chegar a ser moi cargante. Hai que entender cada contexto e tratar de vivir coas claves dese contexto, haxa ou non haxa comodidades. É certo que a min me preocupan poucas cousas no aspecto material, pero xa antes era así». E verbo dos lugares de traballo, Paula ten na mente Afganistán e o que alí sucedeu. «A experiencia alí foi moi emocionante, era xente moi auténtica, moi nobre. Chegamos xusto despois dos norteamericanos e o das Torres Xemelgas e cando caen os talibáns por primeira vez. Marchamos a unha aldea na montaña, no Hindú Kush, reconstruímos un hospital destruído polos talibáns e vimos como regresaba a xente para deixalo todo moi bonito e coa idea de que todo ía mellorar. Logo pasaron vinte anos de non facer nada, agás dar armas e máis armas sen investir en reconstruír o país, en educación e nalgo valioso como un tecido social que o sosteña todo. Así que, cando caeron os muros do castelo, volveron os bárbaros».

No tocante ao papel da prensa na información sobre os conflitos, Paula é clara: «Non conta ben o que pasa porque é imposible. Nas novas dos xornais e as teles non se pode cheirar e non escoitas o chorar baixiño da xente. Quédaste co titular ou coa violencia máis evidente, pero o que pasa fóra desa violencia non se pode contar porque hai que estar. Despois dun bombardeo, nos escombros, escoitas xente chorar baixiño e iso non se conta. E resulta difícil empatizar con algo que non tocas, non oles… hai demasiada distancia. Con Ucraína identificámonos máis porque nalgún delirio nos parece que temos máis en común cos ucraínos que cos sirios, pero aínda así ocorre moi poucas veces. De feito, como nos pode dar igual o que pasa máis de preto, no Mediterráneo?».

«Nas novas dos xornais e as teles non se pode cheirar e non escoitas o chorar baixiño da xente»

E, precisamente, do que está a suceder nese mar fala a súa terceira novela, Piel de deriva, que se nutre das experiencias nun barco de Médicos sin Fronteras, pero tamén da primavera árabe ou do desmantelamento de barcos na India. «Escribo constantemente polo mundo adiante, cousas que vou gardando nun caixón. En certo momento decátome de que teño varias historias de mar e ligadas á idea da farsa. A novela ocorre en tres tempos e hai unha parte de farsa que fía eses tempos. Quería falar da primavera árabe, da caída de Gadafi, dos barcos desmantelados na India e o seu desastroso mundo do traballo e, por suposto, do Mediterráneo e a crise migratoria. Debaixo deses grandes temas están esas persoas reais que poboan eses grandes titulares. Busco a parte máis doméstica, tratando de habitar a realidade con situacións cribles a través dese crebacabezas de historias e personaxes. Non quería facer crónica, denuncia ou activismo, por iso non son tan importantes os feitos, senón os propios personaxes. Eu coa literatura busco o pracer das palabras, colocar o adxectivo e a coma precisos. Interésame máis o baile que o salón».

Entre os lugares que coñece e narra está a fantasmal cidade de Alang, na India: «É un lugar que se dedica ao desmantelamento de barcos, algo que en Occidente está prohibido, pero alí non. Son os requebros da miseria, que che permiten facer cousas que na túa casa non farías. Na época na que traballei con Greenpeace dedicabámonos a facer activismo, a amarrármonos ás ancoras dos barcos que ían varar, a evitar que puidesen coller a marea viva, e así obrigábalos a perder ata un mes co que iso supuña, e apremar a todas esas navieiras europeas para que deixaran de contaminar con ese atallo, porque o desmantelamento é moi contaminante, por non falar da cantidade de xente que alí morría». Precisamente, un dos personaxes desa cidade achega unha clave que explica a dobre razón dos seus problemas e a súa fuxida cara ao Mediterráneo: «Pedir pan para un é fame, pedir para os demais é política».
Aínda así, a novela refuga a violencia explícita, o que levou a Paula a prescindir practicamente de personaxes femininas en base á realidade. Explícao así: «O mar é un mundo de homes. Hai unha muller que era capitá dun barco da ONG, pero xa. Eu non quería entrar na violencia explícita, hai presenza, pero é tanxencial verbo dos personaxes. Non me interesa entrar na carnicería, sería moi doado. Podería contar tantas barbaridades do que vimos! Pero cando o sangue salpica non hai matices, e eu quería contar a violencia, pero desde a periferia. E meter personaxes femininas teríame resultado moi difícil sen entrar na parte máis bárbara. Podes meter a un tipo que vai viaxando e observando, pero a unha muller non. Desde que saen dos seus países son violadas unha e outra vez. Todas as mulleres que recolliamos no barco foran violadas polo camiño, viñan con crianzas ás costas, bebés froito desas violacións. Cando saíran da súa terra un par de anos antes puxeran un parche anticonceptivo porque sabían que as ían violar. Como eu non quería contar isto, se meto unha muller observadora do que pasa si que tería sido unha farsa».

Porén, entre as farsas da novela e da súa propia historia persoal tamén abunda a hipocrisía dos países que coaccionan os barcos da ONG: «Adáptoo na novela, pero nunha ocasión inmobilizaron o noso barco quince días coa escusa de que separaramos mal o lixo e atoparon no contedor de plástico un papel. Nun lugar como Sicilia, onde cando desembarcas en terra cos cubos de lixo chega un camión e bótaos todos no mesmo sitio, é de chiste. Ademais de que xa se sabe quen xestiona alí o lixo (risas). Cousas así pasaban».

«Nunha ocasión inmobilizaron o noso barco quince días coa escusa de que separaramos mal o lixo e atoparon no contedor de plástico un papel»

En canto á situación no Mediterráneo, a crítica da expresidenta de Médicos sen Fronteiras semella aquilo de poñer portas ao campo: «Deberiamos artellar xeitos de darlle asilo e refuxio a moita xente que o necesita, que non se vexan obrigados a saltar valados, organizar vías legais e seguras. Estableceuse a falacia de que non cabemos todos. A maioría da xente nin sequera vén a Europa, queda polo camiño. Pero Europa compórtase de xeito miserable con frecuencia. Moi ben polo de Ucraína, pero que pasa cos sirios? Mira, aquí hai quen come solombo e quen come ovos fritidos, pero todos imos tirando e chegamos á noite con algo no bandullo. Aquí vemos como o persoal xulga e propón solucións sinxelas ao que sucede no Mediterráneo. Desde aquí, desde o noso confort, opinamos e falamos de cousas e persoas que non coñecemos cunha enorme arrogancia».

En canto ao futuro da migración a Europa, Paula conclúe criticando os parches que se están a poñer desde a Unión Europea e achega unha clave na solución do problema: «Imaxino un endurecemento das políticas migratorias no Mediterráneo, non deixar atracar os barcos, como está a suceder en Italia. Ao mellor bótaselle unha man ás autoridades libias para reforzar o control do mar con máis gardacostas operativos e metendo á xente nas súas cadeas. Todo parches sen sentido, porque cada vez están a aumentar máis os refuxiados climáticos; xa hai moitas zonas de África que aumentan a súa desertización, non queda nada. Ou o caso de Bangladesh en Asia e a ameaza das inundacións. Que facemos con toda esta xente? En Europa, o continente envellece e necesita a emigración para todo tipo de traballos. E ollo, serán tanto persoas con formación coma sen ela».