A Coruña.- O cheiro que producen as fábricas de celulosa débese a que o seu proceso produtivo para facer pasta de papel emite substancias como o dióxido de xofre e o ácido sulfhídrico, así como mercaptanos, que lembran o fedor dos ovos podres, e aminas derivadas do amoníaco xunto a outras cinzas e partículas fedorentas. Eses compostos, con todo, non son o que peor cheira nelas. O negocio millonario que fan a costa do medio ambiente é o que máis fede.

O 12 de febreiro de 1963, o ditador Francisco Franco inaugurou en Lourizán a factoría que a Empresa Nacional de Celulosas (Ence) erguera en terreos públicos gañados á ría de Pontevedra, e que xa levaba desde 1962 asolagando a cidade co seu fedor. Ence non só asediou durante décadas aos pontevedreses con ese permanente cheiro a cloaca, senón que calcinou a súa ría vertendo residuos organoclorados de mercurio, resultado do proceso de elaboración do cloro co que logo flanqueaba a celulosa.

A industria pasteira é unha devoradora de recursos naturais, especialmente hídricos e forestais. Emprega cantidades inxentes de auga e de madeira, pero tamén necesita dun sumidoiro sobre o que desaugar as súas emisións e verteduras: a natureza. Galicia teno todo para que o negocio funcione: unha desmedida masa forestal de eucaliptos −a madeira máis barata−, ríos dos que extraer auga limpa, rías onde devolvela contaminada… E un input non menos necesario: gobernantes aínda hoxe permisivos co maltrato ambiental. Especialmente se vén da gran empresa.

O país, con todo, tamén conta cunha sociedade civil contestataria. Desde que Franco inaugurou a fábrica de Lourizán, a cidadanía galega logrou evitar até en oito ocasións que se levantasen outras fábricas similares á de Ence. A recente aterraxe da multinacional papeleira portuguesa Altri para instalar un macrocomplexo pasteiro en Palas de Rei (Lugo) xunto ao río Ulla, puxo de novo a proba a tradicional resistencia patria contra a peste das celulosas.

«Imos paralo, non van poder connosco», asegura Mónica Cea. Vive na Vaqueiriza, unha aldea de Palas onde explota coa súa familia unha granxa de vacas. Está a apenas 500 metros de onde Altri quere levantar a súa instalación, que terá máis 1,12 millóns de metros cadrados construídos sobre unha superficie de 366 hectáreas e contará cunha cheminea de 75 metros de altura que expulsará gases tóxicos e outras partículas.

Desde que Franco inaugurou a fábrica de Lourizán, a cidadanía galega logrou evitar até en oito ocasións que se levantasen outras fábricas similares á de Ence

Mónica naceu en 1984 e apenas tiña conciencia doutros combates sociais contra as celulosas máis aló dos de Lourizán. Cando soubo que a planta de Altri non era unha biofábrica de fibras téxtiles, como a presenta a empresa, senón unha pasteira, uniuse á plataforma Ulloa Viva, que aglutina a quen se opoñen a ela na comarca. «Entón empecei a coñecer outros casos de movementos contra as celulosas, como o de Ourense», explica.

A comezos de 1975, con Franco aínda vivo, a vasca Celulosas de Guipúzcoa quixo construír unha desas fábricas en Barbantes, no municipio de Toén, xunto ao Miño e a uns 15 minutos en coche de Ourense. Contaba co apoio explícito da entón máxima autoridade na provincia, o gobernador civil Joaquín Llobel Muedra, un franquista acérrimo que culpou aos partidos nacionalistas e de esquerda, aínda na clandestinidade, de organizar as protestas que levantaron aos ourensáns contra o proxecto. Tratábase de presentar a reacción nacional contra a peste como acción minoritaria duns cantos subversivos. Os de sempre, «os do non».

«Nunca máis volvín a ver aquel espírito de Ourense, aquela cidade acesa, unida, solidaria, valente e decidida», lembraba o xornalista Fernando Ramos, nacido en Lugo pero veciño da capital, nunha crónica en La Región, o diario no que glosou a contestación civil á fábrica durante aqueles meses.

Altri planea investir 800 millóns en Palas e asegura que creará máis de 2.500 empregos permanentes entre directos e indirectos. Celulosas de Guipúzcoa tamén se presentou a mediados dos setenta en Ourense cunha campaña de propaganda prometendo que os 8.000 millóns de pesetas que ía investir en Barbantes −hoxe serían 727 millóns de euros ao cambio, tendo en conta o incremento do prezo do diñeiro− crearían tamén milleiros de postos de traballo.

As protestas de entón, como as de agora, non viñan só dos veciños máis afectados pola peste. Catedráticos e profesores, científicas, gandeiras, agricultores e ecoloxistas advertiron de que as verteduras, como as de Ence en Pontevedra, ademais de cheirar a podre provocarían danos irreparables no Miño e os seus ecosistemas lindeiros.

O crecente malestar social viuse apoiado por figuras de prestixio académico, como Francisco Bermejo, catedrático de Química Analítica na Universidade de Santiago e quen até a súa morte en 1992 defendeu o veto ás celulosas; e o xeógrafo Javier Martínez Randulfe. A contestación social fundamentada nas opinións de expertos fixo que Celulosas de Guipúzcoa buscase unha localización alternativa, afastada do que cría meras protestas de ecoloxetas urbanitas: O Barco de Valdeorras, a un cento longo de quilómetros da capital, río arriba pola conca do Sil. A empresa descubriu que, ao movemento civil, xa medianamente organizado, sumábanse os viticultores e adegueiros da zona, e acabou desistindo de instalarse na provincia.

Non era a primeira vez que a peste sobrevoaba outra vez Galicia. Contouno Xavier Navaza en 1977 nun artigo da revista Teima titulado «Celulosa que non cesa»: a firma Proullasa, vencellada ao Banco Pastor, xa tentara sen éxito en 1974 construír unha factoría xunto ao Ulla na provincia da Coruña. Primeiro no municipio de Dodro (A Coruña), e despois, tras o rexeitamento dos informes científicos, en Rois. Pouco despois, Celulosa e Papel de Galicia (Cepagasa), participada polo Banco de Vizcaya e Papeleira Guipuzcoana de Zicuñaga, tratou de instalarse en Pantín, en Ferrolterra. Se non puido facelo, segundo Navaza, foi polas presións dun poderoso xeneral franquista que posuía uns terreos situados ao carón dos que Cepagasa quería usar para a factoría.

Dous anos despois, coñecéronse os plans de Celulosas de Guipúzcoa para construír unha planta en Cospindo, no municipio de Ponteceso, ao norte da Costa da Morte coruñesa. Cando tiveron noticia deles, os alcaldes da zona conformaron e asinaron un manifesto en contra e chamaron aos seus veciños a saír á rúa. O 28 de febreiro de 1976, miles de persoas da comarca de Bergantiños manifestáronse en Ponteceso cunha marcha que só pode compararse ás accións que moitos anos despois xurdiron con Nunca Máis, a marea negra e a xestión do Prestige. Naquela ocasión, os veciños gañaron.

Os representantes da celulosa tiveron que saír con protección policial das Neves fronte o enfado da veciñanza, que rexeitou con forza o proxecto naquela localidade

Unha celulosa é unha peste para quen a sofre, pero un negocio inxente para quen a posúe. Por mentar só dous exemplos: na última década, Ence, coas súas dúas plantas en Navia (Asturias) e Pontevedra, tivo na última década 1.639,92 millóns de euros en beneficios antes de impostos. Preto de 164 millóns ao ano. Altri, que explota tres plantas en Portugal −Celbi, en Figueira dá Foz; Caima, en Constãncia; e Celtejo, en Vila Velha de Rodão−, suma máis de 697 millóns de ganancias netas nos últimos catro anos. Case 175 millóns de euros limpos por exercicio.

Esas plusvalías restan toda capacidade disuasoria ás sancións que o Goberno portugués ten imposto á compañía polos seus incumprimentos. A última, en xaneiro de 2018, cando provocou unha das maiores catástrofes medioambientais no Tejo por unha vertedura que o cubriu de beira a beira nun tramo de varios quilómetros con preto dun metro de costra de escuma contaminante. Impuxéronlle dúas multas de 12.500 euros e 48.000 euros, que se reduciron logo na vía xudicial á que recorreu a empresa.

As pasteiras son un grande negocio, hoxe e onte. A mediados dos anos setenta do pasado século, Celulosas de Guipúzcoa non estaba disposta a render o seu en Galicia. Tras os seus fracasos iniciais en Ourense e Ponteceso, quixo levar o seu proxecto a Brión, no cinto verde de Santiago, a un cuarto de hora en coche da cidade. Alí deu de novo co rexeitamento ecoloxista, veciñal e do ámbito académico máis contestatario
co franquismo.
Entre quen lideraron aquel movemento figuraban o catedrático Francisco Bermejo, que xa combatera o proxecto en Ourense, e o seu compañeiro na Universidade de Santiago, Xosé Manuel Beiras, veciño de Brión, catedrático de Estrutura Económica e quen acababa de publicar o ensaio Contaminación industrial e desenvolvemento.

Beiras chegou a ameazar cunha querela ao entón alcalde de Negreira, José Domingo Vidal Martínez, polas ameazas que este profería nas asembleas dos colectivos que se opuñan á fábrica. O rexedor, que ofrecera a súa localidade á empresa para que se instalase alí e que mesmo propuxo aos veciños que lle vendesen a el as terras onde construíla, tamén cualificaba na prensa rexional da época a quen se opuñan a ela como «elementos subversivos».

Celulosas de Guipúzoca, cuxo proxecto tamén fora rexeitado en Euskadi un par de anos antes, non quería baixo ningún concepto renunciar ao negocio dunha nova fábrica en Galicia. Asi que o tentou tamén en Ponteareas, na provincia de Pontevedra, onde o alcalde franquista José Castro (pai da exdeputada do Partido Popular, expresidenta da Axencia Turismo de Galicia e hoxe alcaldesa de Ponteareas, Nava Castro) advertiu aos seus veciños: «Se a levan a outro lugar [a fábrica] tirarédesvos dos pelos».

A corporación municipal, como ocorreu en Negreira, aprobou ofrecer á compañía terreos públicos. A presión popular, de novo, evitouno. A empresa reiterou pouco despois o intento nas Neves, a vinte quilómetros de alí. Como sucedera noutras localidades, os empregados aos que enviou para convencer aos veciños das supostas virtudes da celulosa tiveron que escapar como o raio e baixo protección policial cando a indignación social da poboación se situou no bordo da violencia física contra os «mensaxeiros da peste».

Dúas décadas despois de ameazar cunha querela ao alcalde de Negreira, e xa como portavoz do BNG no Parlamento de Galicia, e co exministro de Franco Manuel Fraga na presidencia da Xunta, Beiras iniciou o seu discurso no debate sobre o Estado da Autonomía de 1996 falando precisamente da peste. Porque o mesmo termo co que identificamos o cheiro que provocan as celulosas define tamén a infección epidémica contaxiosa e mortal que Albert Camus converteu en metáfora. Pola súa banda, o daquela líder nacionalista describiu coa metáfora da novela A Peste aos «gobernos autoritarios» da dereita en Galicia desde había décadas.

Desde A Ulloa a Arousa, onde desembocarán os residuos que Altri verterá ao Ulla se a súa planta chega a construírse ameazando a supervivencia da ría e a de miles de familias que viven do marisqueo, fálase tamén de catástrofe. E de solidariedade. «Este é un problema de país, non só dos que vivimos nos municipios ribeiregos», asegura Xosé Carril, alcalde nacionalista de Arzúa.

Carril e outros rexedores, xunto a concelleiros, veciños, mariscadoras, investigadoras, ecoloxistas, científicas, agricultores, gandeiras, mariscadoras, portavoces de asociacións culturais e de colectivos sociais diversos, plantáronse a principios do pasado abril en Bruxelas convidados pola eurodeputada nacionalista Ana Miranda, para reclamar á Comisión Europea que non financie o proxecto de Altri. A empresa pretende obter máis de 200 millóns de euros dos fondos de recuperación e resiliencia acolléndose aos programas de descarbonización da Unión Europea, pese a que a súa contribución á redución de emisións de gases de efecto invernadoiro será nula.

O grupo galego foi recibido na Eurocámara, onde o funcionario encargado de explicarlles o funcionamento da institución, tras coñecer o motivo da viaxe á capital da Unión, permitiuse contarlles a súa propia experiencia coas celulosas. É de Balaguer, en Lleida, onde Industrias do Papel e a Celulosa (Inpacsa) explotou unha factoría pasteira desde principios dos anos sesenta ata que a pechou en 1993.

«A miña infancia alí é o recordo dun fedor insoportable que se advertía a nove quilómetros da vila, e do caudal do río Segre cuberto sempre dunha espuma graxenta até vinte quilómetros río abaixo. Aínda hoxe os índices de incidencia do cancro en Balaguer están entre os máis altos de toda a provincia», lembra, tras pedir a Luzes que a súa identidade quede no anonimato.

En 2007, oito anos antes de que Ence se comprometese a reducir o nivel e a intensidade das súas emisións pestilentes, unha enquisa do Instituto Nacional de Estatística (INE) situou a Pontevedra como a segunda capital de provincia do Estado que peor cheiraba. Só por detrás de Huelva, onde a mesma compañía xestionou até 2014 outra fábrica de celulosa.

Segundo a Asociación Española de Fabricantes de Pasta, Papel e Cartón (Aspapel), no Estado español, quinto produtor de celulosa da UE, hai dez plantas como as de Lourizán, en activo, e as xa clausuradas de Huelva e Balaguer. Producen anualmente 1,5 millóns de toneladas de celulosa ao ano. Se Altri rematara por saírse coa súa, a factoría de Palas terá capacidade para producir 400.000 toneladas anuais, case un terzo desa cantidade.

Altri ten o apoio explícito da Xunta, do Goberno español e da patronal galega. Pero está enfrontada a un movemento social espontáneo aínda que ben organizado e cunha sólida estratexia comunicativa, que usa as redes sociais para sortear a censura dos medios públicos e concertados. Boa parte de quen o lideran son homes e mulleres novas na vintena ou na trintena, que non teñen memoria das loitas anteriores porque, como Mónica Cea, nin sequera tiñan nacido entón.

É o caso da investigadora de Ecoloxistas en Acción Ana Díaz Freiría (O Porriño, Pontevedra, 1994), quen, con todo, si presta atención ás semellanzas entre a reacción social e veciñal ante outras ameazas de pestes e catástrofes medioambientais en Galicia. Desde o Prestige ata os granulados, pasando por decenas de batallas contra os encoros, as minas e os megaparques eólicos.

«Aínda que estean a moita distancia os uns dos outros e non se coñezan entre si porque a prensa os oculta, son movementos con características similares: unha reacción veciñal espontánea e unida, solidariedade entre os afectados e, aínda que as caras visibles sexan na súa maioría homes, sempre con mulleres levando na sombra a infraestrutura da organización», explica.

En Pontevedra, pouco despois de que Franco inaugurase a fábrica de Ence, quen protagonizaron a loita contra a contaminación da ría foron xustamente as mariscadoras, que se manifestaron unha e outra vez con soadas protestas. Algunhas tan duras que motivaron que a ditadura enviase para frealas aos infantes de Mariña do canoneiro Hernán Cortés como reforzo dos antidisturbios da Garda Civil. Esa loita continúa hoy encabezada pola Asociación para a Defensa da Ría de Pontevedra.

En 2016, décadas despois daqueles enfrontamentos, o Goberno local do alcalde nacionalista Miguel Anxo Fernández Lores declarou persoa non grata a Mariano Rajoy, criado na cidade e que, a piques de caducar a licenza de Ence, prorrogoulla outros 60 anos nos terreos de todos que contamina na ría de Pontevedra.

Rajoy estendeu a concesión cando estaba en funcións como presidente do Goberno e tras perder a maioría absoluta do PP nas eleccións xerais de 2015. Gañouse a condición de apestado na súa propia cidade porque obviou a evidencia de que as verteduras acabaran cun dos bancos marisqueiros máis ricos do país. O Tribunal Superior de Xustiza de Galicia anulou aquela decisión, pero o Tribunal Supremo a validou recentemente condenando así aos pontevedreses a convivir coa peste, até 2073.

En Palas, de onde é natural un dos impulsores da planta, o exministro socialista José Blanco, propietario da consultora que abriu a Altri as portas das administracións españolas, deberán afacerse a ela polo menos até o século que vén. A solicitude de captación de auga no Ulla que a empresa presentou a Augas de Galicia tería unha vixencia de polo menos 75 anos.

É certo que, como no caso de Ence, ás veces a reacción social non dá os seus froitos. Pero en moitas ocasións si, e non é a primeira vez que os veciños tomban os plans dunha pasteira para instalarse na provincia de Lugo. Celulosas de Guipúzcoa tentouno tamén en Quiroga, a uns cen quilómetros ao sueste de Palas. Alí produciuse unha das maiores vagas de protestas contra as celulosas de toda a historia de Galicia e anticipou o rexeitamento, só tres anos despois, á central nuclear en Xove.

Contra Ence en Pontevedra lideraron as protestas as mariscadoras da ría, fronte as cales a ditadura tivo que colocar á infantería de Mariña como reforzo aos antidisturbios da Garda Civil

O domingo 18 de abril de 1976, ao redor entre 3.000 e 4.000 persoas manifestáronse polas rúas de Quiroga nunha marcha non autorizada que acabou con once persoas detidas e sancionadas por orde do entón gobernador civil e secretario xeral do Movemento na provincia, José Antonio Trillo e López Mancisidor. Era un represor de libro dos que logo quixeron aparentar ser demócratas de toda a vida. Primeiro como promotor de UCD e máis tarde como deputado no Congreso coa Alianza Popular de Manuel Fraga.

Trillo detivo e multou, entre outros, aos escritores Manuel María, natural de Outeiro de Rei, e Lois Diéguez, de Monforte de Lemos, que recibiron sancións de 300.000 pesetas. Tendo en conta o incremento da inflación, esa cantidade ascendería hoxe a uns 24.000 euros, o soldo medio anual en Galicia.

«A xente ía saíndo das súas casas a medida que chegaban máis e máis gardas civís. Prepararamos a manifestación con mitíns e reunións previas, pero asustábanos que vencese o medo», lembra Diéguez. Ao final, a forza e a dignidade puideron con el. Gañamos ao medo. Estou convencido de que con Altri sucederá o mesmo», engade.

O gobernador Trillo, que sería destituído poucos meses despois da manifestación por desairar a Juan Carlos de Borbón nunha visita a Lugo, sancionou a outras sete persoas con multas que equivalerían na actualidade a entre 4.000 e preto de 12.000 euros. Entre eles estaba o xornalista Xosé Manuel Pereiro, codirector de Luzes e tamén natural de Monforte, a media hora en coche de Quiroga. Tiña vinte anos. Detivérono, déronlle unha malleira na que chegaron a partirlle unha cadeira no lombo, e impuxeronlle unha multa que lle devolveron meses despois grazas á Lei de Amnistía.

«Unha funcionaria chamou á casa dos meus pais para dicir que por favor fósemos recoller os cartos, que estaba intranquila con tanto diñeiro no caixón». O que lembra, sobre todo, é a implicación dos habitantes de Quiroga, que chegaron a concentrarse fronte ao cuartel da Garda Civil para esixir a liberación dos detidos.

«Moitos non pertenciamos a ningún partido, como pretendía facer ver o réxime. Claro que daquela aproveitabamos calquera cousa para protestar contra o franquismo, pero a maioría da xente naquela manifestación de Quiroga eran veciños», rememora o xornalista, «que non estaban dispostos a permitir que a celulosa acabase co seu pobo e o seu modo de vida».

En 1976, un editorial do revista Triunfo sobre os sucesos de Quiroga, que podería estenderse a todas as loitas contra a peste que se produciron en Galicia, concluía así a crónica do ocorrido: «As airadas reaccións gobernativas (prohibicións de actos que informen á xente, prohibición da manifestación de Quiroga e estas espectaculares multas) veñen confirmar a impresión de que en Galicia se vai impor polo poder central unha industrialización salvaxe que non a vai a sacar do subdesenvolvemento e que só vai cambiar o sistema de colonialismo interior que padece, non o colonialismo en si».

Con todo, hai medio século o poder non puido con Galicia en Quiroga. Nin en Ourense, O Barco, Brión, Ponteceso, Negreira… Aos veciños de Palas estalles a suceder agora o mesmo que aos resistentes daquelas vilas a mediados dos anos setenta. O mesmo que ao doutor Bernard Rieux, o protagonista de A Peste de Camus, que abre a trama da novela cando ao saír de casa unha mañá atopa unha rata morta aos pes da súa escaleira. A peste que provocan as celulosas produce o mesmo que aquela rata morta no portal da casa: noxo e estupor. E aínda que se lle venza, como descubriu Rieux e está redescubrindo Galicia agora, a peste non morre nin desaparece xamais. «Sempre pode chegar un día en que, para desgraza e ensino dos homes, volva espertar ás súas ratas e as envíe a morrer a unha cidade ditosa».