O último que lembro antes de pechar os ollos aquel domingo diante da tele é a imaxe da xuíza Servini e a Chato Galante. Cando os volvín abrir, Ascensión Mendieta choraba en silencio diante dos ósos do seu pai, Timoteo.

Nese momento, de noite, soa e coa tele acesa, chorei eu tamén. Ascensión Mendieta morreu no 2019 en Madrid co seu obxectivo cumprido: localizar e soterrar o corpo do seu pai. A Ascensión que eu coñecín morreu en Tirán no 1987 sen ter recuperado ao seu marido, fondeado na ría de Vigo no 1936. Sen ser recoñecida como vítima. Sen nada máis que a vergoña.

Ascensión (ou vaia, Sinsión como pronunciaba ela, que era do Morraso) non se atreveu a contar nada daquilo ata pouco antes de finar. Non se falaba do que lle acontecera ao seu home, José Paz, que fora presidente do sindicato Solidaridad Marinera, da CNT. Anos despois, e coa axuda de Dionisio Pereira, atopei a Fernando Magdaleno, un sindicalista de máis de 90 anos e coa mente aínda lúcida grazas a quen conseguín incorporar os anacos da historia que faltaban para completar o relato daquel 1936… e de todo o que viría despois.

A historia conta que José Paz fixo, durante a súa vida sindical, grandes inimigos nunha vila tan pequena como a Moaña de entón. E cando chegou xullo do 36 tocou saldar contas. Recompoñendo as pezas souben que tralo golpe foron buscar ao meu bisavó e non o atoparon. Tras manterse agochado na casa dun compañeiro, marchou loitar na defensa de Lavadores. Estando en Vigo obtivo un salvoconducto para fuxir coa súa familia a México a través de Portugal. Nunca o chegou a usar. Despois de varias visitas da Garda Civil á casa familiar e de andar escapado, en novembro do 36 foi apresado e levado ao cárcere de Vigo, o que hoxe é o MARCO.

Contáranme que na casa dos Paz había pendurada unha bandeira republicana que a miña bisavoa tecera, que ocultaba cando chegaba a Garda Civil a preguntar polo home e volvía pendurar cando marchaban. Quero crer que é verdade, porque a épica, a simboloxía e o espírito combativo sempre adornan mellor unha historia. Pero son consciente de que isto pode pertencer ao imaxinario familiar.

O que si é certo é todo o demais:
A el en Vigo dábanlle palizas os carceleiros.
A ela en Moaña violábaa a Garda Civil.

Contáranme que na casa dos Paz había pendurada unha bandeira republicana que a miña bisavoa tecera, que ocultaba cando chegaba a Garda Civil a preguntar polo home e volvía pendurar cando marchaban.

Nesa situación, Ascensión ía visitar a José ao cárcere sempre que llo permitían. Co pelo rapado. Co corpo mallado. El animábaa a ela aguantar. Dicíalle que aquilo remataría pronto. «El xamais pensou que a cousa ía ir a máis, sempre creu na razón», díxome a miña tía unha vez. Ata que un día rompeu. Tras varios días incomunicado, comezou a pedirlle á miña bisavoa que por favor lle envelenase a comida. Ela pensaba que toleara. Un día chegou visitalo e mandárona para casa.

A el e a outros dous compañeiros reclamáranos dende Moaña e foron enviados de volta. A súa sede sindical fora transformada en cárcere improvisado e alí pasou os seus últimos días. O relato de todos os días anteriores á súa morte, que chegou a min por tres vías diferentes, conta cousas que non quixera ter sabido pero que, mesmo sen que eu queira, forman parte de min.

Puntas de ferro nas unllas.
Sen pelo.
Brazos e pernas rotos.
Sen lingua.
Sen testículos.

Amarraron o seu corpo aínda con vida a un barco, o Ave sin puerto, e estampárono contra o peirao. Dende alí, levaron o seu corpo a algún lugar fronte á Guía, onde estivo vedada a pesca durante décadas, atáronlle un ferro ao pescozo e guindárono ao mar. Ata hoxe. Non podo explicar a carraxe que me produce que nese lugar, precisamente nese lugar, un alcalde socialista levantase unha efixie xigante do Sagrado Corazón.

El estaba morto xa. Pero Ascensión, a nosa Ascensión, seguiu recibindo a visita da Garda Civil. As mesmas persoas que o mataran batían na porta da súa casa para preguntarlle por el. Para raparlle a cabeza e facela pasear polos carreiros. Para roubarlle o pouco que tiña xa. Para violala. Durante anos. Durante anos provocándose abortos, vivindo a vergoña, o estigma de ser a muller do cenetista. E con el morreu.

Teño contado esta historia moitas veces porque para min é unha honra ser a bisneta de José Paz, si, pero sobre todo para min é unha grandísima honra ser a bisneta de Ascensión Molanes, a supervivente.

Para min é unha honra ser a bisneta de José Paz, si, pero sobre todo para min é unha grandísima honra ser a bisneta de Ascensión Molanes, a supervivente

Por iso, cando vexo a reiterada negativa a retirar a cruz do Castro no concello de Vigo, cando vexo o concello da Coruña incumprindo a Lei de Memoria Histórica ao non eliminar do rueiro a ex-alcaldes franquistas, penso en Ascensión Molanes e apreto os dentes.

O compromiso de todas aquelas persoas que dicimos crer na democracia debería pasar, obrigatoriamente, por comprometernos a que nin unha soa persoa máis neste país morra sen ver a súa dignidade resarcida. Porque a simboloxía, coma nesa bandeira republicana calcetada, é o máis poderoso dos relatos.