Meirás antes de Franco. As orixes dun espazo simbólico

Varias décadas de NO-DO remataron por depositar sobre as Torres de Meirás unha pátina sinistra. Hoxe, a lembranza do ditador que as habitou durante case corenta anos fai que proxecten unha sombra tétrica, inquietante, afiada, que nos lembra á que anunciaba a presenza fatídica do Nosferatu de Murnau. É inevitable: o pazo de Meirás foi epicentro político do réxime de Franco durante todos os veráns da longuísima ditadura. Porén, a historia do edificio de ameas, e da finca na que se asenta, vai máis alá e adquire matices polícromos cando afondamos nela. Ese é un dos seus principais valores: Meirás explica boa parte do que somos porque somos produto dun pasado que nos constrúe e determina.

A historia de Meirás está ateigada de dor: a das persoas que perderon as súas terras; a das que se viron na obriga de pagar para agasallar a persoa que lles roubara o futuro e a vida dos seres amados; a das que padecían vixilancia, prisión e vexacións cada vez que viña o ditador; a dun pobo que tivo que aprender a renunciar a si mesmo e ao seu porvir. Era iso, ou a morte. A disxuntiva entre dúas formas diferentes de morrer.

O solar que ocupa o pazo foi escenario de procesos históricos e de acontecementos decisivos, xa desde a baixa Idade Media, mais, sobre todo, na contemporaneidade. Todos deixaron algunha pegada, e todos poden ser explicados a través da interpretación das pedras, das estancias, dos ornamentos… que compoñen o conxunto. Todos forman parte da vida dunha comarca e dunha parroquia, Meirás, e foron conformando o imaxinario colectivo da veciñanza. Porén, a memoria de moitas destas realidades e da maioría das persoas que poboaron a finca perdeuse no tempo. Esquecida, deformada, eclipsada.

As orixes remotas do pazo de Meirás

O edificio que hoxe asociamos a Meirás ten apenas 120 anos de historia. Porén, a escasos metros, na mesma finca, érguense os restos da construción primitiva. Malia o seu aspecto actual, moi modificado, hai que retroceder máis de seis séculos para localizar a súa orixe. Un elemento aínda hoxe nos lembra que foi o cabaleiro Roi de Mondego quen, a finais do século XIV, ergueu o que daquela era unha fortaleza: o seu sepulcro consérvase incrustado entre as lousas do chan da capela.

Cando a Galicia das fortalezas, das liortas entre familias nobiliarias, dea paso á Galicia dos pazos, dos señores da terra, o edificio mudará os seus usos. Tamén, probablemente, o seu aspecto. Abandonará ese carácter defensivo para dedicar os seus salóns ao lecer confortable de fidalgos e fidalgas. Mentres, as bodegas, cortes e hórreo acollerán os froitos da explotación agropecuaria e as cuantiosas rendas dunha veciñanza sometida ao poderío económico dos seus moradores.

A Granxa de Meirás (1860 a 1880, Sada) nunha fotografía de José Quiroga, o pai de Emilia.

Casa e terras quedarán indisolublemente unidas polo vínculo que funda, no ano 1630, o sacerdote Pedro Patiño de Mondego, e que herda a súa sobriña, Marta Patiño de Lourido. Son estes, canda ao antigo cabaleiro, os primeiros nomes que hoxe asociamos ao pazo de Meirás. A súa descendencia sucederase, xeración a xeración, ata que, coa chegada do século XIX, o edificio sufra novas e importantes vicisitudes. O seu propietario, Miguel Pardo Bazán, estudante de ideas liberais, loitará na Guerra de Independencia contra os franceses. As tropas bonapartistas, en castigo, incendiarán a casa ao seu paso por Meirás. Despois virá a reforma, coa retirada do escudo heráldico. «Ni piedra de armas tiene, porque la hizo quitar de la fachada un mi abuelo, un liberal aforrado en masón, que era entonces el aforro más caliente del liberalismo», lembraría, anos despois, Emilia Pardo Bazán («Apuntes autobiográficos», en Los pazos de Ulloa, Cátedra, Madrid, 1997). O pazo, reconvertido en «Granja»; a condición nobiliaria, agochada baixo os espesos muros.

Interior do Pazo de Meirás (ca. 1905 a 1915). Fondo RAG.

Na cronoloxía de Meirás, entre don Miguel –o progresista destrutor de brasóns– e don Emilia –a escritora transgresora de roles–, ocupou a Granxa o fillo do primeiro. José Pardo Bazán foi un activo deputado liberal con inquedanzas culturais e económicas. Velaí a súa Memoria sobre la necesidad de establecer escuelas de agricultura en Galicia (Madrid, 1862). Casaría con Amalia de la Rúa, unha muller con ampla formación e sensibilidade artística. Produto deste encontro sería a súa única filla, nacida e criada nun ambiente propicio ao seu desenvolvemento intelectual.

Dona Emilia e Meirás: unha relación vital

É certo que Emilia Pardo Bazán viu a primeira luz na Coruña, e foi na cidade herculina onde transcorreu a súa infancia. Meirás era o destino idílico de cada verán. A finca adquiría connotacións cálidas, festivas, bucólicas:

Visita ao Pazo de Meirás en construción [1890 a 1905]. Fondo RAG.
«tengo a dos pasos el bosquecillo cuyas calles en cuesta se abren difícilmente paso por entre macizos de aralias, paulonias, castaños de Indias y retamas de perfume embriagador cuando están florecidas […].Por las tardes ofrece dilatado horizonte la ancha calle de camelias, que domina toda la extensión del valle y el mar de Sada, caído entre dos montañas como un fragmento de espejo roto» (Pardo Bazán, E.: «Apuntes autobiográficos», RAG. Depósito 1 Caixa 255 5).

Nenos de Primeira Comuñón nos xardíns de Meirás [1910 a 1925].
Co tempo, a condesa de Pardo Bazán –así era coñecida na localidade– iría alongando as súas estadías en Meirás, que chegarían a ocupar a metade máis cálida do ano. Só un elemento lle faltaba a aquela realidade para satisfacela plenamente. Unha casa á súa altura. A diferenza do seu defunto avó, dona Emilia quería lucir brasóns. Quería crear un escenario no que amosar a súa dupla condición como nobre con título –malia ser de recente adquisición– e como muller escritora, independente e emancipada de calquera tutela masculina. Nin granxa nin pazo. Un castelo, coas súas ameas, o seu inmenso vestíbulo e unha torre enteira, a maior, reservada para os usos exclusivos da escritora.
A cabalo entre séculos, ía aparecendo no alto a silueta das Torres de Meirás. Axiña se converterían na referencia da paisaxe, ata o punto de sumir no esquecemento á vella Granxa, reformada e conservada a escasos metros. Como se a maxestosa mansión de connotacións medievais sempre estivese aí. O edificio fora produto do enxeño de dona Emilia. A ela correspondera o deseño do aspecto exterior e dos ornamentos pétreos. Nas súas estancias discorría a vida da condesa, que atopara o seu espazo idóneo para a creación literaria e para a recepción de visitantes ilustres: escritores, políticos, membros das casas reais europeas… O que nunca remataría por acoller serían o seus restos mortais. O sepulcro de pedra creado a tal efecto na capela, preto do devanceiro Roi de Mondego, ficaría baleiro trala súa morte en 1921.

Bebé nos xardíns do Pazo de Meirás [1910 a 1930], Sada. Fondo RAG.
O tempo esquecido: Meirás e os Pardo Bazán entre 1921 e 1938

A descendencia da autora de La Tribuna seguiría veraneando en Meirás nos anos seguintes, cada vez por menos tempo. O seu fillo, Jaime Quiroga, conde de Torre de Cela, optaba por desfacerse do inmenso patrimonio familiar a cambio de liquidez, mais as disposicións testamentarias de dona Emilia impedían a venda das Torres. Asociadas ao mundo das letras e das artes ata entón, irían adquirindo matices castrenses e connotacións reaccionarias. Os nomes de Jaime Quiroga, a súa irmá Blanca e, nomeadamente, o xeneral Cavalcanti, marido desta última, estarían asociados aos sectores máis adversos ao cambio social e político na España dos 20 e dos 30. Así o acredita a súa implicación nos golpes de Estado de 1923, 1932 e 1936. O primeiro faría das Torres un lugar ligado á ditadura de Primo de Rivera: Cavalcanti era un dos homes de confianza do ditador. Neste contexto, os propios reis visitaban Meirás en 1927. Para lembrar tal efeméride, nos xardíns erguíase un obelisco.

Xornada no Pazo de Meirás [1922 a 1928].
Estes antecedentes situarían os moradores ocasionais da mansión a contracorrente dos tempos novos, que se inauguraban coa proclamación da República. Como vestixio dunha época pretérita, de condes, marqueses, rendas e vasalaxes, á que tocaba arquivar nos caixóns do pasado. A carón do pazo as cousas estaban mudando. O campesiñado ao que dona Emilia observaba desde a súa propia torre de marfil con superioridade de clase, agora organizábase nun sindicato anarquista para reclamar xustiza e construír un futuro diferente.

O conflito entre ambos mundos, o vello e o que irrompía con ímpeto, non tardaría en xurdir. O motivo, a venda dunhas terras por parte do conde de Torre de Cela, arrendadas desde época inmemorial a dúas familias, e o incremento abusivo no prezo da renda por parte do novo propietario. Aos desafiuzamentos, ante a imposibilidade de asumir o alugueiro, reaccionaba a veciñanza como nunca antes: tomando e traballando as terras pola forza. Os xornais volvían recoller o nome de Meirás, mais non para comentar glorias literarias nin banquetes de gala. Para falar de rebelión.

Foto de marzo de 1898 na que aparecen nun salón de Meiras, á esquerda, Ignacio Colmeiro e a condesa de Pardo Bazán e nai de Emilia, Amalia de la Rúa-Figueroa; a escritora de pé, as súas fillas, Blanca e Carmen, o futuro ministro Leonardo Rodríguez, e o primoxénito de Emilia Pardo Bazán, Jaime Quiroga.

En 1936, logo de tres anos dun conflito que se agravaba mes a mes, a sublevación militar sumiría a parroquia no terror. Comezaban os asasinatos, as vexacións, as fuxidas, os encarceramentos. Nada, en todo caso, que fixera presaxiar aínda o que acontecería a partir de 1938. Unha historia que hoxe xa é coñecida e que situaría de novo o topónimo na primeira plana durante décadas.

Houbo un tempo no que semellaba que ao redor das Torres de Meirás xiraba o mundo. Cando menos de xeito intermitente e estacional. Algo diso queda. Poucos edificios da súa índole atesouran hoxe máis carga simbólica e máis diversa. O futuro semella depararlle unha nova vida, produto dun proceso de reivindicación no que venceu o valor do traballo colectivo; no que se soubo facer do pazo un lugar de encontro. Agora, os seus xardíns, as súas pedras e as súas estancias deberán contar as historias das que foron testemuña. Como un libro aberto.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail