A miña loita contra o plástico en Ghana

Vivín durante dous anos en Ghana, un país situado na parte máis cóncava do Golfo de Guinea xunto aos seus veciños da África do Oeste: Costa de Marfil, Togo e Benín. Cando fun en setembro de 2017 pensaba que tiña certa conciencia ambiental, dubidando de se esta viña «de serie» –ao ser filla dunha amante da natureza e un avogado especialista en ambiente– ou se realmente a sentía. Con todo, ao volver a España este setembro deime conta non só de que si a percibía, senón que a terminei conformando máis aló do que inicialmente pensaba

A razón de marchar a Ghana non foi medioambiental. A través dunha bolsa da Universidade de Zaragoza, presentóuseme a oportunidade de realizar unhas prácticas de 3 meses na Embaixada de España naquel país, que remataron por converterse en 9. Posteriormente, outro traballo atopoume a min na mesma Accra, a capital de Ghana, polo que o resto do tempo dediqueime a xestionar o coñecemento xerado polo Accountability, Rule of Law and Anti-Corruption Programme (ARAP) desde o seu comezo no ano 2016.

Programa anticorrupción

Este proxecto, financiado pola Unión Europea con 20 millóns de euros, póñeno en marcha ata 2020 tres institucións diferentes, entre as que se atopa a Fundación Internacional y para Iberoamérica de Administración y Políticas Públicas (FIIAPP), unha fundación pública dependente do Ministerio de Asuntos Exteriores español dedicada á cooperación institucional internacional. O obxectivo de ARAP é promover en Ghana a boa gobernanza e contribuír á loita nacional contra a corrupción. Para iso, proporciona asistencia técnica a unha selección de institucións ghanesas encargadas da execución do Plan Nacional de Acción Anticorrupción (NACAP nas súas siglas en inglés), a estratexia anticorrupción que o Parlamento de Ghana aprobou en 2014.

Vaia unha sorpresa, pensará quen lea esta última liña, que un país africano teña un plan de acción contra a corrupción. Probablemente, é unha das primeiras cousas que aprendín estes dous anos: nin todos os países de África se poden meter no mesmo saco, nin todos os seus habitantes son pobres e analfabetos. Loxicamente moitas cousas poden –e deben– aínda mellorar, pero pode afirmarse que Ghana é un referente en termos de estabilidade e consolidación democrática na rexión de África Occidental.

En 1957, converteuse no primeiro país de África subsahariana en declarar a súa independencia do dominio colonial. Ata 1966, o líder da independencia e figura clave do panafricanismo, Kwame Nkrumah, gobernou o país ata ser derrocado por un golpe de Estado. Desde a restauración da democracia en 1992 celebráronse sete eleccións e houbo tres alternancias pacíficas no poder: en 2000, 2008 e 2016, entre o New Patriotic Party (NPP), conservador, e o National Democratic Congress (NDC), socialdemócrata. Actualmente, o avogado e político ghanés Nana Addo Dankwa Akufo-Addo é o líder do NPP e presidente de Ghana desde o 7 de xaneiro de 2017.

Todo iso levou o país a aumentar progresivamente a poboación (en 2019 xa superan os 28 millóns) e a rexistrar un crecemento económico que lle permite aspirar a ser o país máis desenvolvido a nivel continental para situarse xusto logo de Sudáfrica, ata para adiantar a Nixeria. Moitas empresas internacionais, e outras nacionais tamén dedicadas ao sector extractivo (minerais, cacao, petróleo e madeira), situaron en Ghana as súas sedes, o que levou ao país a emprender un nivel de desenvolvemento tan veloz que xera unha cantidade de residuos que é imposible de absorber, sobre todo nos ámbitos urbanos e zonas costeiras, áreas onde máis oportunidades e máis cidadanía se congrega. De entre os máis abundantes: o plástico.

O «mar de plástico» da praia de Jamestown, o barrio máis antigo de Accra.

Desenvolvemento: a que prezo?

A capital ghanesa conta con ao redor de 3 millóns de habitantes, incluíndo a súa zona metropolitana. Accra é unha cidade de contrastes onde as haxa: cidadáns nos seus coches de alta gama volven a casa logo de traballar e, mentres esperan no semáforo, compran unha bolsa de plátano macho frito, unha botella de auga ou o seu equivalente en versión accesible (auga filtrada nunha bolsiña de plástico) e se dá tempo, incluso o papel hixiénico ou uns trapos para limpar. Todas esas compras realízanas sentados comodamente nos asentos do seu coche a uns vendedores, na maior parte de casos vendedoras, que portan sobre as súas cabezas quilos e máis quilos deste tipo de obxectos.

Estes comerciantes case respiran máis CO2 que osíxeno: coas súas cestas cheas ata antes de que saia o sol, esperan nas liñas de detención dos semáforos a que todo o transporte rodado chegue. En dirección contraria ao tráfico, camiñan e anuncian o que venden. Así, os ocupantes das filas de coches, furgonetas e tro tros (os autobuses ghaneses), deciden realizar as súas compras. Así, ata baleirar as súas cestas co solpor.

As compras entréganse, normalmente, nunha bolsa de plástico e/ou recipiente do mesmo material. A botella de auga xa vén envasada en plástico, pero normalmente entrégase noutra bolsa de plástico –sempre do mesmo tipo, pequena e feble– para «evitar que pingue e manche» (nótese que Ghana é un país de clima tropical).
Isto mesmo ocorre no supermercado, onde as mercadorías tamén chegan envasadas en variados tipos de plástico, e onde ademais entregan o comprado en distintas bolsas de plástico segundo se son produtos frescos, produtos de limpeza, ou simplemente son bens de menor tamaño, facilitando no último caso unha bolsa máis pequena.

Vendo o estado das rúas en Accra e outras cidades, así como o «mar de plástico» que se atopa sobre a area de moitas praias da cidade e o país, eu preguntábame o destino de todos estes residuos.

O primeiro que me chamou a atención é que, por non haber, non hai nin papeleiras nas rúas. Os que teñen acceso a contedores é porque pagan pola súa instalación e conseguinte recollida, xa que o servizo de lixos está privatizado e estruturado nas chamadas xurisdicións.

Como se explica polo miúdo na páxina web da Oficina Económica e Comercial de España en Ghana, en 1999 o Goberno deste país, xunto co Banco Mundial, desenvolveu o Urban Environmental and Sanitation Project (USEP) nas cinco maiores cidades do país. Co obxectivo de mellorar a produtividade, o Banco forneceu fondos e asistencia técnica, de forma que se comezaron a subcontratar os servizos de recolección de residuos sólidos ao sector privado.

Esta política, que continúa hoxe en día, supón que cada compañía responsable do servizo de xestión de residuos recibe unha zona particular para administrar («jurisdiction»). Así, as poucas empresas locais consolidadas baixo este sistema soportan o custo do servizo, tamén subsidiado en parte polo Goberno, mentres que os usuarios deben abonar entre o 10% e o 20% do custo total. En liñas xerais, as dúas formas de xestión máis desenvolvidas en Ghana son casa por casa e a través de contedores. En ambos modelos, o pago realízase en función dunha cota proporcional aos residuos xerados: preténdese que iso incentive a redución do seu volume e dos gastos da Administración.

Con todo, a realidade práctica demostra totalmente o contrario. Unha vez adxudicada unha xurisdición a unha compañía de xestión de residuos, non hai outra empresa que en principio poida ocuparse de manter limpa esa zona. As cidades ghanesas están na súa maioría asfaltadas, pero non por iso o mantemento das mesmas é óptimo. Nin todos os barrios teñen rúas sen buracos nin xa que logo son facilmente accesibles. Así, no caso de que calquera destas empresas non efectúe correctamente a súa xestión de residuos, non hai consecuencia que se perciba por tal abandono de funcións.

Agbogbloshie, o vertedoiro electrónico que hai no centro de Accra.

Nun país no que o Salario Mínimo Interprofesional Diario para 2020 foi fixado en 11,82 Ghana Cedis (non chega nin a 2 € ao cambio), o medio ambiente para o groso da poboación non é hoxe unha prioridade. A xestión de residuos máis estendida vén a través dos gutters, unhas calexas que son como «trampas para leóns» situadas nos laterais das rúas –en lugar das beirarrúas– polas que flúen as augas residuais, e onde a cidadanía verte os seus residuos sen pensalo dúas veces.

De feito, tan alarmante é a ineficacia no sistema de xestión de residuos, que o Programa de Nacións Unidas para o Desenvolvemento puxo en marcha a comezos de 2018 unha plataforma para reunir a todos os actores involucrados na xeración e xestión de residuos para que á súa vez se intercambiase información relativa aos datos da situación e se desenvolvan solucións eficaces de recuperación de residuos.

Debe por iso mencionarse que, unido ao anterior, contribúe a agrandar o problema a inexistencia de instalacións de saneamento. Nas cidades, os seus habitantes evacúan onde poden ou directamente acoden aos «gutters». Mentres, nos asentamentos do litoral, as poboacións visitan a praia como quen acode ao cuarto de baño e/ou ao cuarto de lixos ou ata ao vertedoiro. Afortunadamente, no sentido menos afortunado da palabra, os chamados «baños voantes» –as defecacións deposítanse en bolsas de plástico (como non, outra vez máis plástico)– só se dan en pobos pequenos.

Independentemente disto, as consecuencias dun e outro comportamento é que vertidos e augas residuais que non deberían acabar nin en praias nin en océanos fano inexorablemente. Se unicamente se accede á limpeza con certo nivel adquisitivo, unha gran parte da poboación quédase na máis absoluta roña, e amais vese gravemente afectado o mundo mariño, pois os gutters rematan no mar.

Sobre Plastic Punch

Ante esta situación de grave contaminación, terminei por afianzar a miña conciencia ambiental. A liña costeira de Ghana é amais fogar de tres das oito especies de tartarugas mariñas que habitan os océanos do mundo: a tartaruga verde, a tartaruga golfiña e a tartaruga laúde.

Paralelamente ao meu traballo, dediquei unha gran parte do meu tempo libre alí xunto a tres amigos ghaneses e tres amigas francesas combatendo os mares de plástico. Só tres meses despois da miña chegada ao país, en xaneiro de 2018, fundamos Plastic Punch, unha ONG rexistrada en Ghana cuxo obxectivo é concienciar sobre os perigos que o plástico xera no medio ambiente, na vida mariña e na humana, así como tratar de suscitar alternativas ao seu uso.

O noso punto de partida foi limpar a praia na que aínda nesas condicións as tartarugas chegan a desovar. Realizar limpezas de praias como actos illados é evidentemente unha solución para hoxe, pero non para mañá. Con todo, limpezas organizadas periodicamente son un primeiro paso cara ao cambio, entendendo que nalgún momento se lle ten que devolver á natureza o seu estado e que os residuos plásticos que se atopan teñen que ser a nova materia prima do mañá. De igual modo, organizar un acto social ao redor da limpeza con outras actividades paralelas serve para espertar conciencias: talleres con plástico recollido na praia, sesións sobre as tartarugas que se atopan na zona para distinguir os seus niños, limpar a praia segregando o plástico doutros residuos…

A miña propia formulación pasou por un necesario cambio ao que invitaría a todo lector en calquera parte do mundo a sumarse: xa non contentarse con reciclar nas nosas casas –algo que en países como Ghana é practicamente imposible– senón que é esencial reducir, reutilizar e reciclar todos e cada un dos obxectos de plástico nas nosas vidas diarias.

Reciclar indirectamente incita a seguir producindo ao mesmo nivel actual, pois enténdese que o lixo se trata correctamente. Pero realmente, alguén sabe onde acaban todos os nosos residuos? En España por exemplo «o lixo non se ve»: os vertedoiros están lonxe das cidades, existen plantas de tratamento… Aínda que a eficacia destas últimas non é facilmente comprobable.

En Ghana eu deime conta de que o verdadeiramente importante é reducir o consumo, pois son tales os niveis de residuos existentes que en certas zonas é case insalubre vivir, non só para a raza humana, senón para o medio mariño e demais fauna. Non o digo só eu. Véñenme á cabeza as cinco grandes illas de lixo que flotan no Pacífico que o Boyan Slat, un mozo de só 21 anos, que leva uns anos intentando eliminar. El mesmo explicou no momento do lanzamento do seu invento (unha barreira flotante que vén de ser probada con éxito en Vancouver) que, para eliminar completamente os residuos xa flotantes, necesitaría 5 anos. Iso se se deixasen de verter os 8 millóns de toneladas de plástico que segundo a ONU chegan cada ano aos océanos.

Seguintes pasos

Desde o inicio do traballo, constantemente me pregunto o valor engadido que ten crear «unha ONG máis», pois non será porque non se leve anos repetindo o mesmo. Con todo, crecer nunha parte do mundo oíndo a mesma leria non implica que se fixera eco no resto. Nos case dous anos que Plastic Punch leva en funcionamento, deime conta de que, como dicimos na avogacía, a ONG se fundou no «momento procesal oportuno»: «Microplástico» foi a palabra do ano 2018, a comezos dese mesmo ano China deixou de recibir as exportacións de plástico estranxeiro para mellorar o seu medio ambiente e a India decidiu vetar o plástico dun só uso no seu país. Desafortunadamente, este outubro de 2019 ese último país deu un paso atrás na prohibición xustificándoo na influencia industrial da medida, pero o impacto das decisións tomadas por países cun peso tan importante no mundo xa se ten notado.

Marabillosa Greta Thunberg que puxo en xaque o sistema actual, conseguindo deixar sobre a mesa a crise climática actual. A concienciación ambiental é hoxe recorrente. Vai quedando claro que cada vez máis a cidadanía ten asumido que o cambio depende en gran medida de nós –para iso somos 7.500 millóns no mundo, e crecendo–. Certos gobernos van aos poucos espertando e suscitando políticas públicas. Con todo, non pode esquecerse un terceiro ingrediente esencial nese cambio global que son as empresas. Elas producen o que nós consumimos, e a súa responsabilidade debe ser tanto delas como produtoras como a nosa de consumidores, porque a transformación da conciencia só terá éxito se vai acompañada de accións sostibles emprendidas polos actores da sociedade, de forma coherente e a todos os niveis.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail