Era polo San Sidro, o 15 de maio do ano 1978. Eu tiña tres anos e fun cos meus pais á festa da Estación, xantar á casa dos meus tíos, como era costume. Aquela noite fiquei alí a durmir, para que, pequechiña como era, non tivera que volver de noite pecha ao carrelo dos meus pais de volta pra Vilarmao, a uns catro quilómetros atravesando pola escura Chá, ou subindo polo Real arriba, onde houbo medorra en tempos ancestrais.

Así que, decidiuse que a nena quedase a durmir cos tíos. De noite espertei e souben que non estaba na miña casa, quizais pola ausencia do olor das vacas e dos seus bufidos que subían por entre as táboas aburatadas. Entón, ás apalazadas, botei a man á almofada e atopei o crecho e ondulado cabelo da miña tía Manuela, e con serenidade, díxenlle: «xa sei que non es a mamá, es a Ita, pero non teñas medo que non vou chorar». E seguín durmindo.

Os nenos da familia, para os cales o nome de Manolita nos resultaba longo en exceso, optamos polo hipocorístico «Ita», co que chamamos a aquela irmá do meu pai ata a fin dos seus días. Ao seu carón durmía un home bo: o Ramón da casa de Benitiño de Vilarmao.

Pola mañá, antes de que chegaran meus pais a xantar, pois era o segundo día da festa, levoume pola man ata a cantina. A cantina do Vilachá, alcume toponímico que a un cantineiro lle acaía á perfección, ao ser Vilachá un marabilloso epicentro da Ribeira Sacra, nas terras de Brollón, berce guímaro do viño, xa que logo.

A cantina do Vilachá, coma as miñas máis próximas e íntimas do Chaca ou do Adreano, en Castroncelos, pareceume o que realmente era, e me segue a parecer no recordo: unha marabilla surreal de vida plena, onde todo tiña o seu lugar e participaba do abigarramento xeral da existencia que non coñece compartimentos, pois alí mesturábanse naturalmente un bombo de sardiñas cunha lata de Cola-Cao, unha fouce e un quilo de torrefacto, uns chanclos e un narabando de queixo. Os meus ollos de nena, espalancados, percorrían aqueles estantes coma quen busca un tesouro comunal, e o atopa.

Meu tío arrancoume de súpeto daquel intre extático dicindo: «neniña, imos aprobar unhas zapatillas». E abrindo a humilde caixa de cor estraza apareceron ante min unhas zapatillas de loneta rubias, do número 25, cunha trabilla de cor da prata. A emoción que sentín aínda a sinto agora mentres isto escribo, porque a poesía para min leva o número 25 de pé, de peíño, e é de loneta vermella.

Cando meus pais chegaron, eu asomei un pé por entre os barrotes do pequeno balcón daquel cuarto humildísimo de alugueiro dos meus tíos, e berrei, pletórica: «mira, mamá, o que teño! Mira que me comprou o padriño!».

O tío Ramón levoume moitas outras veces á cantina do Vilachá. Alí mercábame xeados de amorodo naquelas tarrinas redondas, frías e perfectas coma o primeiro bocado do mundo, ou do amor. E levábame a ver a vía do tren, que a min me fascinaba especialmente, a pesar de que se me encollía o corazón, cheo coma dunha estraña adrenalina ao sentir pasar a Unidá, o Shangai, os mercancías… Pra onde irán –pensaba–, e víaos afastarse cara a un lugar inimaxinable que, en realidade, era Monforte de Lemos. Era eu a nena que quería ver o tren, pensaría Rafael Dieste se me vise.

A Ita e o tío Ramón viviron moitos anos nunha vivenda minúscula de alugueiro, nunha casa escura dividida en tres vivendas. Un dos veciños, que era tamén o dono da casa, viña visitar os meus tíos moitas noites: o señor Penadexo –cuxo alcume, tamén toponímico, indicaba a súa procedencia do montañoso lugar homónimo–. Contaba historias de lobos, e cando ninguén lle facía caso, alporizábase e exclamaba: «Esto é coma pradicar nel desierto!», e marchaba roendo a súa cómica frustración de narrador oral incomprendido. A min inspirábame moita tenrura, ao tempo que temía os seus contos pavorosos da montaña. E aquela imaxe dun ser só no medio e medio do deserto abismábame nunha especie de mística areosa, e ficaba prendida dos seus pasos polo corredor mentres marchaba para o seu cuarto coma un moucho do Sáhara.

O tío Ramón sorría desde a súa bondade, e parecía deterse toda posibilidade de mal prá eternidade. Mais, coma a eternidade e o ben, contiña no seu maltreito corpo unha extraordinaria fraxilidade. A fraxilidade causada pola Historia.

En 1936 era un mozo de 22 anos que facía o servizo militar en Asturias. Botara moza aló, chamábase Angelita. Cando foi conducido á fronte, Angelita deulle unha farraquiña de fabas, que seguramente era o ben máis prezado que tiña, e el gardou as fabas como o tesouro do amor, mais axiña tivo que roelas crúas, como quen come a desesperación ante a fame e a morte. Nunca máis a volveu ver.

Na fronte foi ferido e permaneceu nove meses nun hospital militar, entre a vida e a morte. Unha granada estoupara ao seu carón e montóns de terra e cascallo deixárano sepultado. A niña do seu ollo esquerdo, azuísimo, tivo sempre unha mancha branca da guerra, e na man dereita un trazo longo e recto sinalaba o carreiro dunha bala que pasou por el.

A niña do seu ollo esquerdo, azuísimo, tivo sempre unha mancha branca da guerra, e na man dereita un trazo longo e recto sinalaba o carreiro dunha bala que pasou por el

A experiencia traumática da contenda permaneceu sempre no seu recordo. Unha vez, na miña adolescencia, pregunteille pola guerra, e el, por satisfacer a miña curiosidade, comezou o relato dos feitos, ata o intre en que lembrou que na fronte batera cun paisano da casa de Casumira, veciño porta con porta, e o recordo daquel encontro cun membro do clan, naquelas circunstancias terribles, produciulle un pranto tan profundo que non puido continuar contando. E endexamais volvín preguntarlle, para non alterar a súa paz psicolóxica, tan ferida, no fondo, coma o seu corpo.

O seu corpo regresou da guerra coas secuelas lóxicas dun delicado equilibrio que, xa na vellez, poñía a súa saúde ao bordo da morte por un catarro, por unha gripe, por un ar calquera.

Cos anos decateime de que aquel home case quixotesco, que falaba da forza coma dun extraordinario ben perdido, crera realmente que gañara unha guerra. Mobilizado no bando nacional, nada sabía el de política, da conxura militar organizada para acabar coa República, das tensións entre o clero e o soño laico, entre os terratenentes e o proxecto de Reforma agraria. Que sabía el, que só coñecera o duro labor da arada, da seitura e da bouza…

Pero quizais convencido pola retórica franquista e, sobre todo, ante a necesidade de atoparlle un senso á traxedia vital da guerra, defendía con paixón a vitoria de Franco sobre os roxos, cun medo case infantil a aquel monstro comunista que seica ía desfacer España.

Algún tempo despois de regresar da guerra iniciou, coa súa veciña, a Manuela da casa de Pescado, un noivado que, en inicio, non foi ben visto polos seus pais. Quizais a coxeira dela, produto da poliomelite que padecera sendo nena, non facía dela o mellor partido para unha casa de labranza. Mais os dous eran xa maiores naquela época, ela tiña 28 anos e el 35, e o sol, como adoitaba dicirse, pasáralles pola porta. Así que decidiron casar malia a oposición familiar, unha noite, ás agachadas, na igrexa sen convidados, e soamente ante o altar e o cura. Ao día seguinte seica estaba o adro estrado de palla, sendo así sinalado polos mozos da parroquia o casamento fóra da norma. Un xeito discreto do que tradicionalmente se coñece como «chocallada».

Aínda estiveron unha tempada cada un vivindo na casa dos pais, mais chegou o intre de poñer casa, pois nas súas respectivas familias había un irmán herdado. Así foi como a costureira e o carteiro marcharon de alugueiro a aquela vivenda da Estación da Pobra. E mentres ela cosía sen descanso pantalóns de home para o xastre, el foi carteiro nos lugares da parroquia de Vilachá, percorrendo a diario os 14 quilómetros do periplo entre a Estación, Pinel, Liñares e Rozavales. Volvía sempre polo lugar de Abrence.

En Vilachá foi moi apreciado aquel fráxil carteiro bondadoso, que cría ter gañado unha guerra, como antes o fora o mestre, que a perdeu. O meu tío andou, sabéndoo ou sen o saber, os carreiros de Vilachá e Trasmonte, coas marcas da guerra no seu corpo maltreito, sobre os pasos do brillante mestre mozo, Juan Abramo Dios, asasinado polos fascistas o 3 de setembro de 1936.

Abramo viñera de Tomiño ás terras de Brollón exercer o maxisterio entre nenos e nenas dun remoto lugar do interior, que vían abraiados como non só lles ensinaba as letras, senón que tamén traía árbores froiteiras do viveiro do seu pai e as plantaba como sinal de vida e de beleza, como unha lección natural de solidaria correspondencia.

Juan Abramo Dios pertenceu a esa inmensa comunidade republicana de mestres soñadores, que quixeron cambiar o mundo por medio da educación, idea profundamente revolucionaria que o fascismo erradicou da maneira máis bárbara, asasinándoos por milleiros.

A comezos de 1928 a prensa sinala ao noso mestre aportando, canda outros compañeiros, a cantidade de 5 pesetas para colaborar na creación dunha sociedade instrutivo-recreativa, creada co obxectivo de elevar o nivel cultural da xuventude da súa zona natal.

Poucos anos despois, xa en Vilachá, a vida situábao ante a miseria material e a indixencia cultural dos nenos do rural. Na primavera de 1936, unha mañá de maio, contemplaba, a carón da súa moza, a magnífica floración das pereiras que plantara no lugar de Trasmonte, na parroquia de Vilachá.

Mais no medio e medio daquel momento de plenitude, unha sombra atroz estaba trazando a conta atrás dos días da súa vida. No Folio nº 136 do Rexistro civil da Pobra do Brollón, nº 81, dáse conta da aparición do cadáver de Juan Abramo Dios, mestre, solteiro, de entre vinte e cinco a trinta anos de idade, falecido o día tres de setembro, na estrada de Quiroga, quilómetro 62, preto do lugar de Abrence, a consecuencia de disparo de arma de fogo con destrución da masa encefálica.

Na causa aberta a raíz do suceso violento ocorrido aquel tres de setembro de 1936, explicítase que a carón do mestre xacían na cuneta daquel quilómetro 62 outros dous homes, preto dos cales aínda podían verse os casquillos dos fusís Mauser. Eran Odilo Rodríguez, carpinteiro do veciño lugar da Estación, de trinta anos de idade, casado e pai dunha meniña de dous anos. A carón del, outro home de entre trinta e corenta anos, vestido pobremente con pantalón de pana e alpargatas, e cuxa identidade se descoñece, e que xace no máis terrible anonimato, para sempre, nunha fosa aberta no cemiterio de Abrence, preto da tumba do mestre que foi atopado na cuneta esquerda da estrada, «(…) en dirección a Quiroga, con cabeza hacia el sur, sobre el lado izquierdo, el que examinado resultó ser Juan Abramo Dios, maestro nacional de Vilachá de este término, el que se hallaba vestido con pantalón y chaqueta azules, camisa blanca, corbata azul, zapatos de color, calcetines grises, cinto claro, sin que en los bolsillos se le encontrase cosa alguna, nada más que un pañuelo blanco con las iniciales J.A.».

A autopsia practicada a J.A. sinala «una herida de forma circular de seis a ocho milímetros, penetrante, situada en el lado izquierdo y parte inferior occipital, con orificio de salida por la eminencia frontal del lado derecho».

Mentres os libros de texto neguen os campos de concentración, as cunetas, os paseos e a represión, os carteiros seguirán levando cartas a Vilachá pisando nas pegadas do mestre ocultadas polo poder

É a do mestre Juan Abramo unha ferida de forma circular, que xira e non se pecha mentres a Historia negue a Verdade. Unha ferida de forma circular que xira e non se pecha mentres os mestres e as mestras deste país non sexamos realmente libres de educar na Verdade aos nosos nenos. Mentres os libros de texto neguen os campos de concentración, as cunetas, os paseos e a represión, os carteiros seguirán levando cartas a Vilachá pisando nas pegadas do mestre ocultadas polo poder. E sen saber que as pereiras do lugar da Libertaria, que aínda florecen nesta primavera en que eu escribo esta memoria vital e necesaria, foron plantadas pola man da esperanza que cría na vida, na beleza e noutro mundo posible, máis libre, máis profundo, e máis fermoso.

O meu tío Ramón, aquel fráxil carteiro bondadoso, sempre pensou que gañara unha guerra que, no fondo, perdemos todos. Juan Abramo Dios perdeu a vida para que poidamos realmente gañar a guerra, porque o saber é sempre a verdadeira vitoria.

A autora agradece aos historiadores Xurxo Ayán e Xosé Gago a axuda solidaria no acceso aos datos e á documentación relativa ao asasinato de Juan Abramo Dios. A Úrsula Neilson, que foi á procura das pereiras libertarias, e á xente de Vilachá, que recorda con amor e xusta memoria ao seu bo mestre.