Sería un erro analizar as épocas da mesma maneira en que analizamos un corpo. Malia os esforzados intentos do materialismo esencialista, as épocas non responden a un patrón tan previsible. Un corpo nace, reprodúcese, se lle cadra, e ao remate do seu tempo, morre. Na política non operan as mesmas dinámicas que no corpo. Un corpo humano, por exemplo, podería, con sorte, prolongar a súa vida até preto dos noventa anos. Ás veces, aínda máis. As épocas, porén, non teñen unha limitación tan pautada. Un corpo, na maioría dos casos, goza no seu momento de cumio e plenitude, no amor, na graza, e avisa cando o seu sistema está a fallar. Aí as mans doen, os pes pesan, o corazón vai deixando de latexar. As épocas son moito máis difíciles de aprehender, os síntomas do tempo aparecen de xeito illado e é a función da ollada entretecer o relato común, a temperatura dos fotogramas dun presente visto no espello; é o zeltgeist, as apariencias dun tempo, o ambiente dun momento concentrado nunha palabra traída ao alemán da man de Herder no século XVIII.
O espírito de época ten esa característica do fermoso, aniña no sentir da fronteira. Nese gume, nesa tensión, sempre escapa da cousa concreta, non ten lugar, por iso nos fala ao lonxe, difuso, melancólico, dende o pasado. No presente, incluso operan varias ao mesmo tempo. En Galicia, por exemplo, habitamos un lugar no que, por mor dun desenvolvemento económico acelerado no XX, traballan ao mesmo tempo o lugar tradicional, o moderno e o posmoderno. Tres fotografías, tres cores, tres ópticas entrecrúzanse no mesmo filme. As tres infiren, comunican. Son cambios de época. A época, ese concepto tan complicado, ten no seu vir ao presente do XXI unha fonda pegada audiovisual.
A imaxe explícita vai substituíndo á imaxe illada, composta unicamente cos esforzos de reconstrución do lector. No noso país e alén, no mundo actual, os espíritos de época teñen o verniz do material das cámaras con que foron filmados. Funciona igual ca os vídeos caseiros e os álbums de fotografías. Cústanos imaxinar o noso tempo de nenez sen recorrer aos propios planos que os nosos pais tomaban de nós, na fotografía, no VHS e no vídeo do móbil, para os máis mozos.
A época, no seu vir ao presente, preséntase barutada polas interferencias do dispositivo que permite a reprodución da melancolía. Hai melancolía, hai dor, hai beleza, no momento en que ao vir ao presente a época amosa o que é e que é imposible que se reproduza noutra volta, xa que o captado non se vai repetir endexamais. Os momentos históricos, se ollamos á historia común: o referendo do Estatuto, a choiva daquel día e a abstención aniñada entre os nubarróns; as mulleres das Encrobas, de esguello, coa ollada tamén natural da asoballada, da renacida na súa batalla; o enterro de Castelao; o concerto de Madonna en Vigo… Todos eles son accesibles para os que non os vivimos nos arquivos da nosa televisión pública e conforman un palimpsesto de memorias, un cruzamento de camiños con foresta propia.
Eu teño retallos dalgún espírito de época. Eran os primeiros anos 2000 e eu era un neno na escola nova. Daquela viñera o mesmísimo Manuel Fraga inaugurala. Lembro que naquela infancia os días semellábanme máis brancos, a nosa ría ulía máis e peor e o verde do bosque ao carón da escola só deixaba entrever máis e máis coellos, unha residencia estudantil, unha cidade dormitorio en expansión con máis familias, parece, de coellos a reproducirse. A luz daquela época na Galicia que xusto acababa de entrar no XXI era de contrastes, como as tomas das manifestacións do Prestige; o sangue da caída do eu neno no parque no que o chan acolchado non acolchaba nada; a figura do daquela presidente ao entrar naquel vestíbulo da nosa escola nova, nun traxe gris escuro. Un grupo de nenos sentados nas escadas principais ollabamos de preto a aquel cabaleiro que nos sorría e logo, nun misterio, desdebuxaba o sorriso, como pensando na cousa máis importante do mundo. Era o ano 2004, un ano despois perderá o goberno. Veu un espírito de época distinto. O corpo de Fraga movíase grande e poderoso, mais fráxil. A idade e o corpo. Descoñezo, e lamentablemente nunca llo poderei preguntar, se xa el nese ano podía prever a súa propia caída. Coñezo a varios persoeiros políticos de todo signo aos que sei que me gustaría preguntarllo no futuro, malia que non me atreverei. Eu, naquel afastado 2004, era un neno, só me fixaba na cor do traxe, na faciana seria de Fraga e naquel camiñar seu que me parecía tan peculiar. Sería, pois, un erro ver os anos a través do corpo. Os corpos amosan sinais da súa evolución. Nas épocas non deixa de ser algo moito máis subxectivo. Un ar, un paso mal dado, unha luz distinta na bobina do cinematógrafo.
Algo fascinante para os que gozamos vendo imaxes históricas é se estas portan a cor, a luz daquela época. É unha empresa dende o comezo inútil, xa que nunca poderemos ver a luz da época, se é que iso existe, mais é unha empresa asolagada pola beleza, mentres a melancolía, acertada, verdadeira ou falsa, traballa en descifrar o abrollar de luz que atravesa as cortinas do tempo. Un contempla, por exemplo, unha toma casual dun xardín antes da Guerra Civil: é un xardín con varias mulleres celebrando un pícnic. A luz semella anunciar coa súa fermosura a proximidade dunha traxedia futura. Procuren, se non me cren, na grande ferramenta que é Galiciana imaxes do seu propio barrio, vila ou aldea. Incluso nos mapas adiviñarán a luz do cambio de época, esa que escapa como unha estrela fugaz.
Nese tránsito entre o fermoso e o sinistro existe a beleza. A beleza aniña, así o penso, en algo tan irrelevante e, ao mesmo tempo, tan vital como o xeito. A primavera amósase fermosa na súa promesa de flores e froitos, xa aniñou na memoria antes de abrollar. Velaquí o clímax, o cambio de época. Para gozar da plenitude do outono temos que ver a caída da folla, o amarelar do horizonte. Nos corpos, pola contra, agroman tumoracións, cancros, manchas, engurras. O espírito da época, invisible, quizais non existe, só ocorre cando volve dalgún sitio na forma de recordo, quizais recordo ou sensación íntima de algo que, en verdade, nunca apareceu.
