A obra que o arquitecto Antonio Palacios (O Porriño, 1874 – El Plantío, 1945) deseñou como entrada ao Metro da Gran Vía madrileña, está hoxe fóra de contexto. Madrid, que inauguraba este mes de xullo unha copia do Templete, desfíxose do orixinal a principios da década dos 70. Un porriñés, asiduo visitante da capital, soubo que ían facelo e O Porriño reclamouna salvándoa, seguramente, da amnesia colectiva.

Unha das moitas funcións da arte é dar voltas. Desdebuxarse. Perder sentido. Quedar fóra de lugar. Un elemento sacado de contexto adquire outro atractivo, unha riqueza que non sempre se asimila. Se é certo que os traxes que lucía a Bella Otero no París máis frívolo serviron para vestir santos na igrexa de Valga, calquera peza con valor histórico pode ser desafiuzada. Tamén a arquitectura: un pazo urbano do século XVI reconvertido nun Zara. Un antigo cárcere, en hotel de luxo. O arco visigótico de Panxón, usado como portería.

Hoxe, a entrada do Metro da Gran Vía de Madrid, o Templete que Antonio Palacios deseñara para tal fin, está nun parque céntrico do Porriño, facendo nada, pegado á porta do cemiterio no que unha mole de granito repousa sobre os restos do arquitecto, tal e como el pedira.

O galego que inventou Madrid

Logo de estudar o bacharelato en Pontevedra, Palacios chegaba a Madrid en 1892 para comezar os seus estudos de arquitectura. O que o rapaz de provincias non sabía era que, anos despois, coas súas obras, cambiaría o aspecto da cidade conferíndolle esa pinta de gran capital europea. Foi el o que, dalgún xeito, inventou o Madrid que se vende nas postais turísticas, ateigándoo de símbolos e dándolle personalidade ao seu plano. O Pazo de Comunicacións (hoxe sede do Concello madrileño e que ten, no medio do escudo de España, o de Galicia que lle puxo Palacios, instigado por Paz Andrade), o Hospital de Maudes, o Círculo de Belas Artes, o Banco Español do Río da Plata, a Casa Comercial Palazuelo ou significativos edificios de vivendas, son algunhas das obras que, sempre que pisamos esa cidade, funcionan igual ca un marcapáxinas; son recordatorios en pedra de que estamos a pasear Madrid e símbolos da transformación da capital.

E tamén o Metro. En 1917, a Compañía do Ferrocarril Metropolitano encargáballe  a Palacios a definición da imaxe externa do novo medio de transporte (bocas de metro, estacións…), así como a liña decorativa dos seus interiores. Con este encargo, o técnico porriñés entrará en contacto co mundo das obras públicas e a enxeñería, igual que fixera Otto Wagner en Viena –un dos seus referentes– ou Guimard en París.

Granito puído, ferro e cristal

En 1918, Palacios deseña o pavillón de acceso ao Metro da Rede de San Luis. Unha portada de granito puído con evidentes referencias clasicistas interpretadas dende a liberdade da estética ecléctica que contrastaba coa fermosa marquesiña de ferro e cristal que voaba pola parte traseira. Granito puído, ferro e cristal, así definiu Palacios a harmonía a través dun elemento arquitectónico que non era máis ca unha fermosa cubrición dun pozo de enormes dimensións do que partían unhas escaleiras e tamén un grande ascensor que, por ser o primeiro destas características que se instalaba en Madrid, converteuse nunha atracción dende a súa posta en marcha o 8 de novembro de 1920.

En 1977, seis anos despois de que Madrid se desfixese da obra, Francisco Umbral lembraba o Templete e dicía del que «era un posto de aspecto moi neoiorquino». «Ao redor daquela ermida laica e cadrada –escribía– había sempre moita xente (…) Por uns céntimos, tomábanse os grandes ascensores que subían e baixaban a inmensa foxa, ata os corredores e as vías».

Din que o ascensor do Templete realizaba preto de 800 ascensións diarias e que 30.000 persoas o usaban cada xornada. O 30 de novembro de 1932, o ascensor caía ao baleiro con 18 persoas dentro.

Ninguén sufriu danos graves, mais o accidente provocou que se decidise desdobrar o elevador en dous. Trinta e catro anos despois, en 1966, os ascensores deixarían de funcionar debido á ultramoderna rivalidade das escaleiras mecánicas. O conxunto da obra perdía toda aquela exclusividade, e o Templete comezaba a estorbar.

O 6 de decembro de 1969 clausúrase a entrada ao Metro da Gran Vía e a obra de Palacios queda desamparada.

O rescate da obra

A comezos dos anos 70, a Compañía Metropolitana decide desfacerse do Templete. Dun xeito, ademais, fulminante. Daquela, o porriñés Raúl Francés Valverde viaxaba a miúdo á capital por traballo. Un día, ao chegar á Estación do Norte, un compañeiro de traballo entrégalle a Hoja del Lunes de Madrid e sinálalle un titular mentres, cun sorriso irónico, lle di: «Por fin Madrid vai mellorar algo, derriban o Templete de xeito inmediato». Francés conta que, en canto chegou á oficina, chamou a súa nai, Elena, para pedirlle que fose correndo a avisar o alcalde do Porriño, naquel momento Gonzalo Ordóñez. «Non se podía permitir a desaparición dunha obra de Palacios», comenta Raúl. Dous días despois daquela chamada de alerta, a nai díxolle que xa avisara o alcalde e que este, nun só día, grazas a unha xestión apresurada pero eficaz, conseguira que o Templete fose trasladado á vila natal do arquitecto.

Naquel momento comezan a xurdir voces discrepantes coa decisión de que Madrid se desfixese para sempre da obra dun arquitecto tan relevante para a cidade. Que a Compañía do Metro tomase esa desafortunada decisión, e seguramente a pasividade da administración para evitar a desaparición do que xa era outro símbolo do urbanismo madrileño (o alcalde era Carlos Arias Navarro), provocou que importantes voces como a do director da revista Arquitectura, Carlos de Miguel, ou o Colexio de Arquitectos de Madrid, comezasen unha campaña de protesta. Pero de nada serviu. O Templete chegaría ao Porriño en 1971, desconcertado pero seguro.

Vinte anos despois, na década dos 90, con Álvarez del Manzano de alcalde, Madrid reclamarao. Agora si. Incluso durante un tempo, xérase un debate intelectual na prensa da época. Como exemplo, é significativa a opinión do arquitecto Enrique Domínguez Uceta que, a través dunha columna no diario El Mundo, defende que hai que «rescatalo». «Devolvería á cidade unha peza arquitectónica valiosa do mellor momento do seu autor», afirmaba. Pola contra, o escritor Luis Antonio de Villena, que entra no debate dende o seu espazo no mesmo xornal, aseguraba que «non se trata de quitalo agora de alí (do Porriño), pois os seus paisanos teñen dereito a recordalo, pero hai que facer unha réplica exacta» e poñela onde estivera a obra orixinal.

E a réplica fíxose realidade. Este mes de xullo, vinte e pico anos despois daquela opinión de De Villena, Madrid inauguraba unha copia practicamente exacta do Templete (unha copia da obra reformada cando se lle engadiu o segundo ascensor, non da orixinal) na rúa Montera. Coa súa sorprendente marquesiña, cos leóns de case dous metros, sen as escaleiras pero cun ascensor que descenderá o necesario, como facía o de antes, para que os viaxeiros poidan acceder ás liñas 1 e 5 do Metro dende o 16 de xullo.

Palacios, un dos meirandes divulgadores do granito porriñés, o arquitecto que mellor o entendeu porque foi quen de darlle a importancia que se lle dá ao xoguete preferido, abriu unha liña entre a vila galega e a gran cidade que aínda segue en marcha.

E a historia do Templete selou a unión definitiva entre os dous lugares. Porque incluso é a porriñesa Godoy Maceira, unha empresa familiar emblemática que leva máis de 40 anos vencellada á pedra, a encargada de construírlle a copia. Un clon relucente que terá unha función lóxica mentres a obra orixinal descansa aburrida nun parque do Porriño mordida polo lique.

Non sei que diría Palacios sobre esta pirueta da historia. É posible que pasease pola Gran Vía e sorrise, nada máis. Que collese o seu móbil, que se achegase á Porta do Sol e que fixese o que todos os paisanos cando a pisamos: agacharnos, sinalar a placa que marca o famoso «Quilómetro 0» e sacarnos un selfie para remarcar que está feita polo artesán porriñés, de Cans, Paco Candán.

Existe unha conexión O Porriño-Madrid fundida para sempre cunha costura de pedra. Palacios ten a culpa.