Don Esteban no burato dos mouros

Para lermos a paisaxe cómpre aprender un alfabeto emocional que non se ensina nas escolas: signos complexos producidos pola memoria colectiva, espazos saturados de significados comunais, longos silencios que pronuncian apenas o recordo dun suceso, restos fragmentarios de vidas sen dereito á Historia, á palabra, e polo tanto, ágrafas ou en abandono coma ruínas. Desde este lugar textual cheo de pedras, fendas, cruces, tobos e silveiros case impenetrables escribo, coa intención amorosa e (é) subversiva de reconstruír e dignificar o idioma sen palabras e sen poder dun bo home, que ensinou a moitos outros a ler e a escribir, como el aprendera a sobrevivir: Don Esteban Quiñones Nistal.

Mentres na palleira da casa do Gumersindo en Vilarmao, á luz dun quinqué, trazaba a palabra bisílaba «casa» para lla ensinar a ler a un meu tío, ninguén se decatou do nó que se lle ennobelou ao mestre mozo na gorxa. Porque ao pronunciar aquelas dúas sílabas primarias, tal e coma quen traga un agre bocado da madalena de Proust, véuselle á mente aquela tarde do 17 de outubro de 1936, na que viu como sacaban da casa a punta de pistola ao seu pai, Eladio Quiñones Blanco, veciño de San Cristóbal de la Polantera, na Bañeza (León).

San Cristóbal de la Polantera (León). Foto de Fanny Gallardo.

Esteban era un mozo de 28 anos cando non puido nin dicirlle adeus ao pai, un home xa maior, de 73 anos, cuxa vida se perdeu a tiros en Villadangos del Páramo, paseado polos fascistas a escasos 20 quilómetros de distancia da súa casa. Do matrimonio con Victoriana Nistal Frade naceran oito fillos, anainados no soño progresista de igualdade social, fraternidade e República, un soño compartido por unha parte importante da familia.

Mais ninguén sabía en Vilarmao aquela noitada, mentres comían o caldo de castañas preparado pola Remedios, irmá do Gumersindo, que inmensa nostalxia gardaba aquel mestre mozo no seu peito novo e na súa mente lúcida e tremente coma unha avelaíña. Ninguén podía imaxinar que Esteban estaba a lembrar, palabra por palabra e xesto por xesto, os inflamados discursos do seu primo carnal, Alfredo Nistal, avogado, masón, socialista, colaborador do xornal republicano La Democracia, e do periódico progresista Vida Leonesa. Aquel curmán maior que lle falaba da xustiza social e da liberdade cidadá, da avanzada pedagoxía laica da Institución Libre de Enseñanza, e que criticaba acedamente as oligarquías e os caciques… Aquel curmán que lle debuxaba outro mundo, fermoso, coma un soño, na tendiña que tiñan no baixo da casa de San Cristóbal de la Polantera.

Alfredo Nistal Martínez (1892-1952).

Sendo neno, unha noite estrelada de 1917, tendo nove aniños, escoitoulle a súa nai como o primo Alfredo, de 25, participaba activamente na Folga xeral e como por ese feito ía ser expedientado. Esa noite, o neno Esteban prometérase a si mesmo non defraudar nunca aquela utopía marabillosa soñada para ser real un día.

Alfredo Nistal, funcionario de Correos chegou a ser director xeral de Correos e coa chegada da II República foi elixido deputado a Cortes por León. Na viraxe dereitista da República en 1933, cando Lerroux concede carteiras ministeriais á CEDA, Nistal, alarmado, ponse á fronte do movemento insurreccional, creando canda outros uxetistas, o Comité Revolucionario que servía de lazo entre as concas mineiras de León e a os dirixentes da esquerda asturiana. A frustrada revolta de outubro do ano 34 levará a Alfredo ao cárcere ata febreiro do 36, cando a Fronte Popular gañe as eleccións.

Esteban remexeu o caldo de castañas e mirou para a Remedios, facéndolle un aceno para lle agradecer a cea. Unha calduda quente, un teito pobre, un acubillo xeneroso. E sabéndose vivo saboreou aquel humilde prato labrego. Había xa dous anos que non vía o seu curmán, pensou. Nunca o volvería ver. O 20 de xullo do 36, sabéndose en perigo, Alfredo foxe de León atravesando os montes, co carbón das concas mineiras nos ollos, integrándose na resistencia e no Comité Provincial de Milicias Antifascistas de León, para pasar logo a Valencia, capital agora da República. Foi nomeado, no ano 37, subsecretario do Ministerio de Estado, logo  comisario xeral de Guerra, e xa no 38, no exilio, cónsul en Toulousse. No 39 pasou a ser cónsul xeral da República en París, traballando no Servizo de Evacuación de Refuxiados Españois, e coa ocupación nazi, marcha ao exilio definitivo en Chile, onde morreu en 1952, sen endexamais renunciar aos seus principios e sen poder regresar a España.

Esteban, pola súa banda, militaba antes da Guerra en Unión Republicana, participara na creación do Círculo recreativo de San Cristóbal de la Polantera, e unha vez chegada a II República foi xestor do Concello. Así que, ante a grave situación política a partir de xullo do 36, decide agocharse, primeiro nun tobo da casa familiar e logo…

Eu sempre quixen saber daquel mestre bondadoso do que falaba o meu tío. Mais, malia ter vivido tan preto de nós durante anos, o seu vieiro vital semellaba gardar un segredo e, dalgún xeito, o quebracabezas do seu periplo é unha lección sobre a enorme dificultade que aínda temos neste país para recuperar a Memoria e facer posible a paz, que só é verdadeira se se constrúe sobre a Verdade.

Para recompoñer esta historia de vida acudín ao arquivo do Centro Documental da Memoria Histórica, ás fontes orais da veciñanza e aos recordos familiares. Dunha banda, a escrita oficial de expedientes, sumarios, certificados e notificacións, e doutra, a voz silenciada de quen viviron e calaron durante tantos anos. Ata hoxe. Entre unhas fontes e outras hai por veces ocos, pontes desfeitas, camiños pechados que dificultan a visión completa e axustada á realidade. Xa dixen que escribo desde un  lugar textual cheo de pedras, fendas, cruces, tobos e silveiros case impenetrables.

Primeira páxina da Causa contra Esteban Quiñones Nistal (1941).

Así pois, nos 180 folios do expediente de Esteban Quiñones Nistal, a quen se xulga en 1941 por un delito de auxilio á rebelión, atópase a breve declaración do acusado, que informa que o día 4 de agosto de 1936 fixera a súa presentación ante o Rexemento de Infantería nº 31 Burgos, en León, e que naquela unidade militar permaneceu ata o 17 dese mesmo mes, data na que foi licenciado. Que posteriormente, en outubro de 1937, foi chamada a súa quinta -a de 1929-, e que decide non presentarse por temor ás represalias de quen puideran gardar rancores persoais contra el. Que estivo escondido na súa casa de San Cristóbal de la Polantera, nun agocho baixo do comedor, e que  nos diferentes rexistros que se fixeron nunca lograron dar con el.

Mentres leo os escritos xudiciais que están inzados de signos do poder, con sinaturas, selos e fórmulas retóricas propias da linguaxe burocrático-militar, a miña mente pode ver as olladas cruzadas entre Don Esteban e a Remedios, o inicio do seu amor que ule a caldo de castañas e a fume da lareira. Miro, con corazón caligráfico, a carón das rúbricas dos comandantes capitáns e gobernadores militares que condenan e sentencian, a sinatura elegante de Don Esteban, cuxo trazado delicado e claro me fai pensar na honradez e na intelixencia sometidas pola vesania fascista.

Sinatura de Don Esteban.

Entre as liñas do expediente de Esteban só se filtra o medo do mozo que se agocha no tobo da casa familiar, mais non o recordo do seu pai asasinado, nin do seu irmán -que á altura de 1941 acababa de obter o indulto que o liberaría do campo de concentración de Camposancos onde se atopaba detido-. Entre as liñas da causa instruída contra el por auxilio á rebelión, non podemos albiscar a súa fuxida cara ás terras de Brollón, onde era mestra desde comezos dos anos 20 a súa irmá Felicidad, cuxo nome se debuxa no horizonte coma un enorme símbolo ferido: cando a única saída é escapar da morte cara á irmá Felicidade.

Ela casara no lugar de Nogueiras, con Don Pedro, un rapaz de boa casa a carón do río, que trouxera de Cuba cartos para mercar terras, e acadou así unha boa posición de propietario labrego. Isto permitiulle ter caseiros para lle axudar nos duros labores do campo e contratou a uns irmáns de Vilarmao, de familia humildísima, de cuxa casoupiña hoxe non hai nin rastro no meu lugar: Gumersindo e Remedios.

Alí chegou unha noite coma quen regresa do alén. Petou cos cotenos na fiestra da cociña, e os ollos espaventados da Remedios foron dar nos del, tristes e cansos. Aquela noite naquela casa ninguén durmiu, propulsadas as emocións ao infindo e procurando pensar con claridade nunha estratexia de ocultación. Así foi como ao día seguinte, o Gumersindo librou o burato da leña que había no patio, fondo e estreito coma un cadaleito escavado na pedra que ía servir agora para protexer a vida. Ás noites, Esteban introducíase naquel tobo coma unha presa que se oculta do depredador, e tras mirar con ferida dozura á Remedios, deixaba que o Gumersindo colocase unha pesada artesa por diante do burato para selar o agocho.

Tobo de Esteban na casa de Don Pedro no lugar de Nogueiras.

Hoxe en día, a casa de Nogueiras está habitada por un neto de Felicidad e Pedro, un sobriño-neto de Esteban, Pablo Camarero, músico e mestre de profesión. Pablo e a súa compañeira, Mª José, abriron xenerosamente para min as portas da súa casa, e puiden contemplar o tobo onde durmía o pobre Esteban fuxindo da persecución fascista. Mentres eu ollaba en silencio a incrible estreiteza do agocho, o meniño Pedro xogaba a gabear con gran destreza por uns troncos de madeira dispostos a poucos metros. E vía con ledicia subir, libre e feliz cara ao xogo, aquela fermosa filleira da árbore do progreso, da emigración, da música, coma se, á fin, no seu bosque de cromosomas se asentase a harmonía do cosmos.

A memoria familiar da peripecia vital de Don Esteban é fragmentaria, como adoita acontecer nestes casos. Un denso silencio fíxose necesario para sobrevivir na posguerra, e o eco dun lóxico medo cerval perdurou durante anos no seo da familia. Porque hai cousas, como dicía a miña avoa, «das que é millor non falare». Quizais porque a linguaxe recrea e revive os feitos, trae ao presente o que foi, o que doeu tamén, e a memoria do perigo e maila morte toman corpo.

Don Esteban ía, en Nogueiras, do seu cuarto ao tobo, mais aquela dor da clandestinidade víase atenuada polo inquebrantable amor solidario da familia e a presenza constante da Remedios, en cuxas mans ía sempre o alimento, como tamén no seu simbólico nome aniñaba a esperanza, pois ela era o sinónimo do refuxio, da axuda, do do amparo, do auxilio, e mesmo da reparación e o medio de curación.

Cando o perigo era maior e o tobo caseiro non parecía suficientemente seguro, Don Esteban ía á procura doutro agocho: o coñecido como «Burato dos Mouros», a boca dunha antiga mina situada na aba do castro de San Lourenzo, alén do río. E para que Esteban non durmira cos pés mollados naquel pozo ancestral do castro, o irmán da Remedios, o Gumersindo, pasábao ao carrelo polo río. A imaxe daquel xigante, portando ao lombo o fuxido, seguramente deixaría pampa á Mourindade que habita baixo do castro gardando eternos tesouros.

O burato dos mouros, no Castro de San Lourenzo, Cereixa.

Na longa noite do castro, só alumeada polo brillo dos mitolóxicos pitiños de ouro, e a carón do Camiño Real, lembraría de seguro Esteban o estraño vieiro persoal que o levara ata alí. E neste punto, o relato abandona o expediente militar e a memoria familiar, para ir ao encontro doutra fonte oral que engade as pezas ocultas deste quebracabezas.

Remedios sobreviviu a Esteban, e na súa vellez quixo ser atendida por María Valcárcel, que rexentou durante moitos anos o bar As Viñas, e á que todos coñecemos como a Marujita das Viñas. Remedios finou alí, a carón dunha persoa á que tanto ela coma o seu home apreciaban moi fondamente, pois a relación da Maruja das Viñas con Esteban e a súa muller viña de lonxe, ou máis ben, do profundo.

Nunca ninguén o soubo. Ninguén se decatou endexamais do cruce de confidencias que, sentados sobre unha pedra a carón das Viñas, establecían Don Esteban e Marcelino Valcárcel, o pai da Marujita, sendo xa maiores, ollando cara ao pasado. Ambos se atoparan en León, nos terribles tempos da Guerra, probablemente tras saír Esteban do seu agocho na casa de San Cristóbal. Foron apresados por intentar pasar ao bando republicano para defender o goberno lexítimo, e tras pasar polo cárcere de Salamanca foron trasladados a outro en Pontevedra. Maruja lembra que o seu pai falaba dunha prisión pontevedresa con forma de castelo, non lonxe de Vigo. O máis probable é que o seu recordo recrease o terrible campo de concentración de Camposancos, coñecido como a «porta do inferno», que se habilitou no edificio xesuíta da Guarda, á orela das augas do Miño, e cuxas torres lembran un tanto as ameas dun castelo.

Campo de concentración de Camposancos.

Alí permanecerían –como tamén acontecería con Primo Quiñones Nistal, o irmán de Esteban–, ata que un amigo de Marcelino, con influencias nas altas esferas do poder carcerario, puido liberar primeiro a este; e logo, para mitigar a tristeza de Marcelino vendo ficar alí o seu íntimo amigo, tamén conseguiu sacar a Esteban. E este sempre gardou no seu corazón o profundo agradecemento ao Marcelino, quen, sen dúbida, lle salvara a vida. Ninguén nunca soubo nada. Ata hoxe, oitenta anos despois.

Aquela excarceración fóra da norma, sen mediar xuízo, provocou a situación de clandestinidade de ambos: Marcelino andou escapado polos montes durante dez longos anos, e Esteban procurou a protección da súa familia en Nogueiras. Aquelas durísimas experiencias que conformaron as súas coma dúas vidas paralelas, crearían un vínculo de amizade que durou ata a morte e se estendeu no tempo, pois a Maruja herdou do seu pai o agarimo e o respecto profundo cara Don Esteban e a súa muller.

En 1940, o día 5 de setembro, rematada xa a Guerra, Esteban decide presentarse voluntariamente ante o Goberno Militar de Lugo. En xuño de 1941, o xuíz instrutor de Lugo considera que Esteban incorrera nunha falta grave de deserción en tempo de guerra, e imponlle un correctivo de 4 anos de recargo no servizo. Debía presentarse tódolos días 1, 10 e 20 de cada mes no Xulgado Militar de Lugo. Mais o xuízo segue o seu curso, e Esteban é acusado finalmente de «auxilio á rebelión». En setembro de 1941, acode ao Xulgado Militar de Lugo tras ser requirido por auto de procesamento, pero o expediente levarase a cabo, a partir de xaneiro de 1942, polo tribunal militar de León, dado que os feitos dos que se lle acusa aconteceran en San Cristóbal.

O 7 de marzo de 1942, e mentres o proceso segue o seu curso, decrétase a prisión atenuada no seu domicilio. O 7 de maio de 1942 ingresa nos calabozos do Rexemento de Infantería nº 31 de León, con prisión preventiva. É interrogado e procesado. O 25 de xuño de 1942 a sentencia imponlle cadea perpetua, conmutada por 12 anos de prisión -ao estar inserto no grupo 5º, nº 6, da Orde do 25 de xaneiro de 1940-. En xullo comezan as dilixencias para celebrar o Consello de Guerra, que ten lugar o 22 de outubro. O 23 de novembro élle comunicada a sentencia, estando en prisión provisional nun escuro calabozo de León.

Segundo se desprende do seu expediente, semella que finalmente Esteban foi condenado a desterro con liberdade vixiada, e que nesas circunstancias viviu en Cereixa con Remedios, con quen casou por entón. Xa en 1945, acolléndose ao decreto de indulto do 9 de outubro, solicita o indulto e élle concedido case de xeito inmediato por non ter cometido ningún delito de sangue. Foron os anos de Nogueiras, vivindo humildemente das clases que impartía aos nenos e nenas, deixando atrás os soños para poder vivir a realidade.

Esteban e Remedios na madurez.

Non tardou, tralo indulto, en atopar un bo traballo como contable no lugar da Estación, nunha empresa familiar que constaba de serradoiro, gasolineira, muíño, distribución de sal, mineral, patacas, cemento, etc. Fixeron unha casiña e unha pequena granxa de porcos atendida pola Remedios.

Remedios na súa granxa de porcos.

Segundo as lendas, o poder imperial de Carlomagno mandou baixo terra os nosos mouros, ese pobo mítico construtor dos castros, gardador de tesouros, que trata cos humanos e vai ás feiras, que só se deixa ver se el quere, e cuxas casiñas subterráneas ás veces destellamos se facendo un rego fondo furamos demais co arado. O mouro é o outro, a nosa alteridade, a estraña veciñanza ancestral exiliada do mundo ao submundo ou ultramundo.

Cada vez que subo a aba do castro de San Lourenzo, e desde o parapeto albisco a boca do Burato dos Mouros, sei que o fascismo exiliou baixo aquela terra a intelixencia, o progreso, a dignidade. Que alí pasou noites e noites con medo, con frío e ás escuras, temendo pola súa vida un inocente. Baixo a terra, alí se agochou o gran tesouro encantado da liberdade, e do soño republicano que faría de nós cidadáns, e non súbditos. E penso se naquel exilio nocturno puido Don Esteban ver a trabe de ouro, porque desde logo a de alcatrán estaba fóra e xa a vira, atravesando España de punta a punta. Pregúntome se quizais falou palabras máxicas na lingua da Mourindade, e se ao abrir o día se esfarelaría aquel idioma só creado para sobrevivir, lonxe da casa, dos seus, do lugar natal, e incluso lonxe de si mesmo.

A paisaxe deste país está inzada de signos coma o Burato dos Mouros. Mais para lermos a nosa paisaxe cómpre aprender un alfabeto emocional que non se ensina nas escolas: signos complexos producidos pola memoria colectiva, espazos saturados de significados comunais, longos silencios que pronuncian apenas o recordo dun suceso, restos fragmentarios de vidas sen dereito á Historia, á palabra, e polo tanto, ágrafas ou en abandono coma ruínas.

Por xustiza e dignidade cómpre aprender a ler o pasado recente. A nosa albafetización seguirá incompleta mentres non sexamos quen de comprender a dobre cara do signo lingüístico, como quixera Saussure: o significante -a forma-, pero tamén o seu significado. Isto sábeno ben os arqueólogos que estes días traballan no castro de Cereixa a carón do agocho de Don Esteban, lendo fósiles, cadraturas de muros, círculos pétreos e ósos centenarios. Nos próximos días, o equipo dirixido por Xurxo Ayán, acometerá por vez primeira o estudo arqueolóxico do Burato dos Mouros. Nas inmediacións do que semella ser a boca dunha antiga mina de ferro, atópanse moitas escouras. Será aquel «ouro do que caga o mouro». Os restos do duro traballo dos nosos antepasados. Para min son tamén signos da nosa Historia acariñados por quen soñaba con atopar o ouro do coñecemento e da liberdade e bateu coa escoura.

Saúde e bo traballo, compañeir@s arqueológ@s, porque como dicía Walter Benjamin no seu marabilloso texto «Escavar e recordar»: «quen queira achegarse ao seu pasado sepultado ten que comportarse coma un home que escava».

Esteban sempre foi para nós Don Esteban. Porque chegou a nós cun Don: o do saber, e ese endexamais puideron arrebatarllo.

Grazas a Pablo Camarero e a súa familia e a Maruja das Viñas por recordar para min e gardar con amor a memoria de Don Esteban. Grazas tamén a Laura Luna da Deputación de León, a Carmen García-Rodeja e compañeiros da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica, e ao persoal do Centro Documental da Memoria Histórica (Salamanca), porque sen eles esta escavación non sería posible.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail