Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán

“Non quero que as mulleres teñan poder sobre os homes, senón sobre elas mesmas”.

Mary  Wollstonecraft

Ano tras ano conmemoramos datas relevantes como o Día Internacional da Muller (8 de marzo), o Día Internacional da Muller e a Nena na Ciencia (11 de febreiro) ou o Día Internacional contra a Violencia de Xénero (25 de novembro), unha data, esta última, que desgraciadamente segue sendo “sanguenta” con todas as letras nas nosas sociedades.

Días que nos lembran o camiño que queda por percorrer. Porque segue sendo necesario demandar e reivindicar: acabar con secuelas como a violencia de xénero, alcanzar unha igualdade real ou unha representación verdadeiramente paritaria na sociedade, ou eliminar a brecha salarial. Pois lamentablemente o horizonte da consecución destas metas afástase de maneira directamente proporcional ao avance das loitas feministas. Por que é tan difícil conseguir unha meta que se presenta avalada polo «sentido común»?

As políticas de igualdade

Desde finais dos oitenta os movementos feministas internacionais estiveron convencidos de que a solución estaba na instauración de «políticas de igualdade». Estas políticas foron promovidas durante décadas por moitos gobernos e institucións progresistas no mundo occidental cos resultados que coñecemos.

A oposición crecente de ideoloxías políticas conservadoras que insisten nunha educación e socialización «diferenciadas», tras a que se esconden costumes ancestrais gravados a lume nas conciencias de homes e mulleres, que abonan a crenza tradicional nunha inferioridade de capacidades nas mulleres.

O feito que constatamos a estas alturas do século  XXI é que os prexuízos «culturais» e «sociais» son os que a longo prazo impiden que se alcance a igualdade real das mulleres. E os que, ademais, converten en insalvables as barreiras para que as mulleres teñan un acceso paritario aos postos de poder e verdadeiro recoñecemento.

Na IV Conferencia Mundial sobre las mujeres, celebrada en Beijing en 1995, xa se insistiu na necesidade de aplicar a perspectiva de xénero a todos os ámbitos da vida social e política, algo que non só compete aos dirixentes políticos, senón que ten que implicar a toda a cidadanía.

As “accións positivas» que promoven as políticas de igualdade só conseguirán combater os estereotipos dun androcentrismo recorrente se todas e todos asumimos a nosa cota de responsabilidade. Mentres nos sigan (nos sigamos) educando e socializando de maneira distinta homes e mulleres nas familias, nas escolas, nas universidades e, xa que logo, nos medios de comunicación, teremos que seguir entoando nas manifestacións o «nin unha máis», «as mulleres tamén pensan», ou o «vai rematar a fenda salarial».

Sistema educativo e investigación

Noutras publicacións teño subliñado como, a pesar dos avances obtidos de iure nas sociedades occidentais, comprobamos que nunha grande parte do noso mundo «globalizado» e «posmoderno» as mulleres non reciben de feito un trato igualitario. Sendo así que este enfoque deturpado vén arrastrándose desde as orixes da modernidade na instauración paulatina dunha educación para todos, pero «diferenciada» para as mulleres.

Quixera insistir agora en que as políticas de igualdade só poden ser efectivas se empezan a aplicarse de abaixo cara arriba en todos os ámbitos da sociedade e, desde logo, no sistema educativo. Empezando por cambiar os plans de estudos de educación primaria, secundaria e superior. Pues de nada nos sirve defender unha «perspectiva de xénero» se os contidos dos que o alumnado debe examinarse seguen sendo os mesmos ou se non se inclúen de maneira «normalizada» as achegas de mulleres pensadoras ou científicas.

Modelos femininos máis aló do botón de mostra da excepción, que amosen que é factible chegar a ser unha boa profesional e mesmo acadar postos de poder e recoñecemento. Os medios de comunicación poden converterse, desde logo, nun bo aliado da educación, se deixan de reforzar un  statu quo sexista, empezando polo emprego dunha linguaxe inclusiva.

Pola contra, seguiremos vendo como o horizonte da consecución da igualdade real afástase de maneira  asintótica, mentres ese camiño segue empedrado de barreiras insalvables e invisibles, ata converter nunha auténtica carreira de obstáculos o feito de que as mulleres acade a paridade no acceso aos postos de traballo e de poder. Á vez que segue manifestándose de maneira sanguenta na violencia física, psicolóxica e laboral que se segue exercendo contra as mulleres.

Durante os últimos anos aplicáronse en España, a nivel institucional en ámbitos políticos, universitarios e de investigación, políticas igualitarias que incidiron positivamente na constitución paritaria das comisións  xulgadoras de concursos e avaliacións. Sen estas «accións positivas» para favorecer a igualdade de oportunidades entre homes e mulleres tampouco habería condicións de posibilidade para promover eses cambios educativos, culturais e sociais.

Con todo, as conclusións a que chegaron durante as dúas últimas décadas os estudos sobre a incidencia da denominada «cuestión de xénero» na Universidade e, particularmente os informes «Muller e Ciencia» da Fundación española para a Ciencia e a Tecnoloxía (FECYT) ou do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC), son alarmantes e reflicten que na investigación, do mesmo xeito que na docencia ou no desempeño de cargos políticos, non ocorre algo moi diferente da sociedade en xeral.

Por todas as partes seguen dominando  subrepticia e inconscientemente as leis do  patriarcado que queren relegar ás mulleres a «o seu papel de nais, esposas e coidadoras en xeral», dedicadas a «os seus labores».

O sesgo patriarcal e o seu buraco negro

A influencia do rumbo patriarcal nótase no aínda maioritario desempeño de «traballos de coidado» por parte das mulleres, así como nas mesmas «estatísticas oficiais» que cargan en exceso as cifras xerando unha discriminación no fenómeno da maternidade e na compatibilidade da vida familiar co traballo fóra de casa, de forma que a sociedade siga «penalizando» a maternidade nas mulleres con aspiracións profesionais.

Sen dúbida, foron moi importantes a promulgación de leis (como a Lei de Igualdade, marzo 2007) e as comisións que tenten corrixir estas desigualdades (como a creación da Unidade «Mulleres e Ciencia» no CSIC). Mais non podemos esquecer que as propias prácticas resístense e reséntense por mor da «tendencia natural» a perpetuar a división sexual de tarefas nas nosas sociedades neoliberais, nas que todo se pode comprar ou vender, facendo cada vez máis profunda a brecha social entre os ricos e os pobres, entre quen se atopa moitas máis mulleres e nenas.

Moitas foron as denuncias dese gran buraco negro en que estiveron sumidas as obras das mulleres científicas.

Precisamente a Asociación de Mulleres Científicas e  Tecnólogas lanzou este ano polo Día Internacional da Muller e da Nena unha acción denominada #NomoreMatildas.

Sen políticas de igualdade non hai posibilidade de cambio. Non perdamos de vista, con todo, que é responsabilidade de toda a cidadanía e de todos os ámbitos laborais cambiar as pequenas cousas no noso día a día.  Máxime no período actual de pandemia –máis propiamente  sindemia–, na que, xunto ás moitas incertezas sanitarias e económicas que nos lembran que «non somos deuses», a Covid-19 tróuxonos a rotunda certeza de que «non somos iguais», nin sequera nos países gobernados por mulleres…

Unha desigualdade real que afecta moito máis e moito máis rápido ás mulleres. Algunhas estatísticas están a mostrar como crece desgraciadamente a violencia de xénero nas situacións de confinamento. E como se resente o mercado laboral feminino, sen contar co descenso da produtividade que está a ter a actividade profesional de moitas mulleres. Ao ter que ocuparse no confinamento unilateralmente das tarefas domésticas e do coidado de menores, maiores ou dependentes.

Desafortunadamente o sostido por Virginia Woolf en Unha habitación propia (1929) segue estando vixente en pleno século  XXI. As desigualdades sociais e económicas que esta pandemia está a poñer de manifesto, fan aflorar que falta moito treito por percorrer aínda para alcanzar a igualdade de facto entre homes e mulleres. O que inclúe desde logo alcanzar a paridade nos postos de maior poder, responsabilidade e recoñecemento.

Así por exemplo, constatamos que, a pesar de haber un número igual ou maior de mulleres científicas dirixindo proxectos de investigación sobre o coronavirus e a pandemia que nos arrasa, a porcentaxe de proxectos que finalmente se financian están liderados por homes. Hai un rumbo importante na concesión de proxectos que responde a predominios de grupos de poder e a mecanismos patriarcais que non deixaron de  permear os foros académicos e científicos. Tamén aquí as mulleres seguen ocupando postos de responsabilidade máis baixos ou, sinxelamente, están sometidas a unha maior invisibilidade. Aínda que é certo que cada vez hai máis investigadoras mulleres liderando grupos e proxectos, sobre todo en organismos como o Consello Superior de Investigacións Científicas, onde se promove máis investigación básica que clínica, máis sometida esta última aos círculos de influencias.

Cautelas cos coidados

Por iso custa aceptar sen unha pequena sombra de escepticismo a tese de que os países gobernados por mulleres responderon mellor á pandemia. Non só porque é unha afirmación que en principio contravén a tese de igualdade fundamental entre mulleres e homes. Tamén polos moitos exemplos achegados pola historia do pensamento e da ciencia ilustrativos de que o discurso da excelencia é inimigo da verdadeira igualdade. Isto nolo que lembra Celia Amorós, referíndose ao «pacto de  equipolencia» acuñado por Amelia Valcárcel.

Pero, sobre todo, porque calquera afirmación que se faga para poñer de manifesto as maiores habilidades das mulleres en orde a tratar as enfermidades ou a súa maior sensibilidade para aplicar o coidado inmediatamente vaise a volver contra elas, ao facer que se  minusvalore a súa capacidade de xestión pública ou verdadeiramente política, lembrando que as mulleres somos máis capaces «por natureza» de realizar e organizar «tarefas de coidado».

Para concluír nun ton esperanzado,  atemperadamente optimista, diremos que esta crise bríndanos a oportunidade de reflexionar e desenvolver mecanismos de cooperación, solidariedade e igualdade que non só nos permitan superar esta pandemia e previr outras vindeiras, senón desenvolver mecanismos éticos, sociais e políticos máis igualitarios e inclusivos. Os seres humanos non somos nin bos nin malos «por natureza», e a empatía e a solidariedade conviven coa desconfianza cara aos outros. Por iso, resulta de gran importancia reflexionar sobre os nosos vellos conceptos ético-políticos para incorporar esas novas perspectivas que nos está obrigando a elaborar a nosa reflexión e comprensión da pandemia.

Unha aposta interdisciplinar –como a que impulsa a Rede Transversal de Estudos de Xénero (GENET)– empeñada en tender pontes entre a bioloxía, a ética, a antropoloxía e as ciencias socio-políticas e económicas, para contribuír a instaurar unha adecuada pedagoxía social sobre o sentido e o alcance das pandemias, que tamén inclúa unha determinada perspectiva de xénero, un achegamento á súa relación coa destrución paulatina do ecosistema e un maior desenvolvemento da xustiza interxeracional.

Oxalá logremos pronto despexar ese camiño cara á igualdade actualmente infestado de obstáculos!

Concha Roldán Panadero, Profesora de Investigación e Directora do Instituto de Filosofía do CSIC. Presidenta da AEEFP y de GENET – Rede transversal de estudos de xénero

Este artículo publicouse orixinalmente en The Conversation. Lea o orixinal.

Este artigo tamén está dispoñible en: Castelán