Humanitarismo e desconcerto

O autor de Los nadies de la guerra de España (2023) volveu ter a xentileza de enviar o seu último libro a este humilde recensionista e aquí estamos, como fixemos co seu anterior Soldados de Franco (2020), comentando este volumen de 408 páxinas editado por Akal.

O traballo consiste en 10 pezas nas que se percorre o periplo vital de varios personaxes que pasaron, desde distintos lugares xeográficos e posicións sociais, polo trauma da Guerra civil española: un soldado desprazado á fronte no bando nacional de xeito forzoso; outro que comezaría, por pura casualidade, a súa carreira militar na Lexión, durante a guerra do Rif, e que remataría identificándose co proxecto fascista; un militar republicano e socialista, que resulta ser o avó do expresidente do Goberno español Zapatero; un fraile que salvaría a vida enrolándose nas milicias que defendían Madrid do fascismo, ata que tivo a oportunidade de pasar ao bando nacional; historias de voluntarios irlandeses pro República e de rumanos pro Franco; a reconstrución, a través do caso dunha militante de Ferrolterra, da influencia do patriarcado na conformación da fasquía que adopta o mito da muller comprometida; as vicisitudes doutra muller miliciana con tarefas de comisariado político; os usos da masculinidade normativa e heterodoxa durante a guerra; a experiencia da guerra dos mobilizados de menor idade e a experiencia do paso polo cárcere de dúas militantes do bando republicano.

O traballo consiste en 10 pezas nas que se percorre o periplo vital de varios personaxes que pasaron, desde distintos lugares xeográficos e posicións sociais, polo trauma da Guerra civil española

Ata aquí todo ben. Estariamos ante un libro que envorca no lado puramente humanitario do conflito. Un libro que mostra as miserias da guerra e da condición humana sen entrar en cuestións de maior calado político. A Leira Castiñeira interesaríalle o ser humano en tanto que bios sufridor, non en tanto que zoé. Todo o mundo sería vítima, en última instancia, de procesos políticos que non podería controlar. Hai nesta visión algo que remite ao pensamento de Hannah Arendt por partida dobre. Por unha banda, porque, como mostrou a lectura do caso Eichmann feita pola filósofa, quen ampara o seu comportamento político en procesos históricos máis grandes adoita relativizar a súa responsabilidade individual. Por outra banda, porque ao acubillarse no plano puramente humanitario o que se semella aceptar é que toda excesiva politización (e quen está na posición meta de poder xulgar que cousa sexa «excesiva politización»?) leva ao totalitarismo, dun ou doutro signo. En todo caso, se o libro se reducise a iso, poderíase articular, sen ir máis alá, unha loanza ou unha crítica a esa visión humanitarista e despolitizadora da historia.

O problema é que o libro traspasa continuamente as liñas vermellas que el mesmo marca. A comezar polo título. Os ninguéns aos que se refire Leira Castiñeira chocan cos ninguéns dos que falaba Eduardo Galeano. Os de Leira son individuos que padeceron «miedos, preocupaciones y contradicciones por los que hemos podido pasar cualquiera de nosotros, con independencia de ideologías, cultura o clase social».  Os de Galeano son xente subalternizada por carecer de poder político. Os ninguéns de Galeano serían os que non tiveron homenaxes nin recoñecemento durante 80 anos, non todos os que loitaron no conflito. Leira mostra con claridade como concibe os seus ninguéns dicindo que «ao fin e ao cabo, somos todos [ninguéns]».  Dificilmente Galeano subscribiría algo así. Entón, que sucede co enfoque do libro de Leira Castiñeira? Suceden dúas cousas. A primeira é que, baixo o humanitarismo que acredita nalgo así como unha víctima universal, cóase, como non podía ser doutro xeito, unha política concreta. Unha política que gusta de pasar polo grao cero da política, que se pretende transparente, neutra. Cal é esa política? Pois a mesma que guiou o xeito de abordar a historia na Transición. A política do consenso demoliberal e da fin da Historia. A segunda é que Francisco Leira Castiñeira explicita ese desborde do puramente humanitarista coas súas reflexións sobre as implicacións políticas da Historia. O autor critica a amnesia da Transición e mesmo o concepto de Terceira España, pero todo na súa proposta historiográfica remite a ese mesmos enfoques. Por que criticar un xeito despolitizador de historizar que, ao cabo, non é tan diferente do seu? Resulta desconcertante.

Os ninguéns aos que se refire Leira Castiñeira chocan cos ninguéns dos que falaba Eduardo Galeano. Os de Leira son individuos que padeceron «miedos, preocupaciones y contradicciones por los que hemos podido pasar cualquiera de nosotros, con independencia de ideologías, cultura o clase social».  Os de Galeano son xente subalternizada por carecer de poder político

Isto aparece con toda nitidez co uso do confuso concepto de «pluralidade» para describir o panorama político da segunda república: «La pluralidad política, social y cultural nunca ha sido de rojos y azules, como demuestran los resultados de las elecciones de la Segunda República». Como se a pluralidade de partidos que compiten nun sistema democrático fose sinónimo de proxectos ideolóxicos totais incompatibles ou non condensables e simplificables cando a loita de clases apreta o acelerador e o fascismo chama á porta. Ou cando asegura: «No hubo tres Españas, hubo casi tantas como españoles». Un exemplo claro de como a apelación á complexidade pode conducir a afirmacións que non explican nada. Ou cando di: «Es apropiado que nos planteemos si es necesario dividir la Guerra Civil en vencedores y vencidos o en víctimas y verdugos». Ou cando se pregunta, dun xeito algo candoroso, se «¿merece la pena ese dinero [refírese ás pensións recibidas por moitos familiares do bando nacional] o la pérdida de un ser querido por regentar un estanco?». Ou cando clama con certo pathos «¿acaso el hambre de posguerra no fue una derrota colectiva?». El mesmo é consciente do terreo que pisa. Por iso pon o apósito antes da ferida ao dicir «posiblemente algunos me estén tachando de equidistante y señalando que la equidistancia no es justicia, pero todas las vidas valen lo mismo».

Para sorpresa de ninguén, Leira pensa que «quizá 1978 no fuera el momento de abrir la caja de Pandora», mais agora si sería o momento para un «Nuremberg» no que o que chama «sociedade civil», concepto problemático onde o haxa, se encargue de «ponderar» que facer coa cuestión da memoria e a Guerra Civil. Se cadra, aquí aparece unha pista entre tanta confusión. O historiador novo que é Leira Castiñeira reclama o seu lugar no tribunal de expertos chamados a moldear as políticas de memoria. Con que finalidade? Trataríase de «evitar repetir el horror de la Guerra Civil española, del franquismo y de la violencia política desarrollada durante la democracia». De «comprender a sus actores y no judicializarlos con ojos del presente» (un Nuremberg sen xuíces nin sentenzas!). O que de resultas implicaría: «Dignificar el pasado y a sus protagonistas, con independencia de su clase social, ideología, género o lugar, porque somos lo que somos gracias –y a causa– de ellos». Algo que, a quen isto escribe, sóalle exactamente ao tipo de abordaxe do asunto implícito no retrouso da «reconciliación nacional» que guiou a ideoloxía hexemónica durante toda a chamada Transición.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail