As memorias remendadas

No reino do silencio, os caixóns gardaron o que non se podía falar. O franquismo negou ata a existencia dos represaliados. A resistencia estivo dentro das casas. Unha fotografía cosida, uns xemelgos, unha despedida nun paquete de tabaco. Nesas cousas todas é onde habitou o recordo.

A historia de José Rodríguez Silvosa acabou de zurcirse cuns xemelgos. O que a súa familia sabía é que fora o xastre de Lugo, e que vestía sempre elegante. O que tardaron en coñecer é que no 36 axudou a organizar a resistencia ao golpe de estado en Monforte. Cando a tentativa fracasou, tivo que fuxir de contado. Foi para a casa duns veciños que lle deron acubillo durante un par de anos. Alí viviu agochado, ata que unha noite petaron na porta. Antes de saír ao encontro coa morte, o xastre vestiu o seu mellor traxe. Grazas a unha investigación da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica (ARMH), levouse a cabo a exhumación do seu corpo en Castroncelos (A Pobra do Brollón) en 2016. Na fosa atoparon, ademais do corpo, os zapatos que calzaba, o cinto, as chaves, os botóns de nácar e os xemelgos do seu último terno. Estes obxectos foron gardados pola familia e permitíronlles dar a última puntada aos remendos que teceron sobre a memoria do xastre.

Unha fotografía destes xemelgos de José Rodríguez Silvosa estivo exposta no Museo do Pobo Galego como parte de As pequenas cousas, unha mostra que fala da represión franquista, pero que o fai dende o afecto e a resistencia. Foi creada polo colectivo de antropólogos Mapas da memoria e nace dun extenso traballo de campo que realizaron en Cidade Real. Os investigadores chegaban ás casas e preguntaban polas persoas que foran asasinadas. As familias ensinábanlles os obxectos dos ausentes que tocaron, bicaron e nos que materializaron os recordos. Desta forza que emanan as pertenzas naceu As pequenas cousas. «Unha das ideas do proxecto é sacar á luz obxectos ou cousas pequenas, non só en canto á dimensión, senón pequenas dunha maneira simbólica en canto que non ocuparon ningún tipo de significado nas parcelas de tipo de poder ningún», conta Julián López, antropólogo de Mapas de memoria.

Atado de Heliodoro Meneses.

Boa parte destes obxectos son cartas. No medio do inferno, escribir era como respirar. Anastasio Godoy pediulle en varias ocasións á familia que vendera a súa única posesión: un armario. Co que pagaran por el poderían comprar papel e selos para mandarllos á prisión. As cartas permitíanlle seguir en contacto coa súa esposa, Benita Lillo, presa noutro cárcere. «Xa teño o teu retrato e para que dicirche as veces que o mirarei», escribiulle Anastasio a Benita. E non só o mirou. Tamén semella que o acariñou, bicou, apertou contra o seu corpo e deixou caer as bágoas nel. Anastasio Godoy foi fusilado en 1941. As súas pertenzas volveron coa súa familia. Entre elas estaba a foto de Benita, que regresou engurrada, rota e cosida por Anastasio. «As costuras e gretas non son só signos do paso do tempo, son, sobre todo, metáforas das resistencias cotiás ao esquecemento», explica Julián López na exposición virtual que Mapas de memoria fixo na súa web.

A inauguración da mostra foi o pasado decembro en Madrid e, dende entón, As pequenas cousas convertéronse nunha bola de neve. «Decidimos darlle unha volta á exposición, convertela en itinerante e facer que os obxectos chamen a outros obxectos, dando importancia a que novas cousas dos lugares polos que transita se incorporen á exposición», explica Jorge Moreno, antropólogo e comisario da mostra. A primeira parada foi en Santiago, o Museo do Pobo Galego inaugurou a exposición, no marco da 15ª Mostra Internacional de Cinema Etnográfico. Viaxaron ata aquí as historias recollidas en Cidade Real e atopáronse coas súas análogas en Galicia. O Museo, xunto coa ARMH e O Faiado da Memoria, sumáronlle á exposición os obxectos que falan da represión en Galicia. As pezas da mostra «teñen o cometido de facer unha recuperación da memoria, pero fano dende o feito de ser obxectos íntimos, persoais, que apelan ás emocións e que representan a ausencia de persoas roubadas», explica Ana Estévez, unha das coordinadoras da exposición no MPG. Tralo seu paso por Santiago e o Fórum Metropolitano da Coruña, As pequenas cousas fixeron despois parada en Lugo, no Cárcere Vello da cidade.

«Mandareiche fíos e agullas»

Algúns dos obxectos da mostra foron feitos na prisión para seren enviados aos seres queridos. Un deles é o cofre que fixo Manuel Díaz Huergo no cárcere de Lugo. Está decorado con motivos que semellan cervantinos. «Foi un obxecto que quedou na casa dos meus avós e finalmente chegou a min», conta Xurxo Cegarra, bisneto de Manuel Díaz. «Para min era como o cofre do tesouro, gardaba as propinas nel, porque escoitaba que fora feito no cárcere e tíñame un pouco de misterio e de embruxo», recorda. Tamén hai obxectos que se fixeron para levar mellor a vida na prisión. Victoriano García Martí elaborou, xunto cos seus compañeiros, unha baralla para poder botar a partida. Cando saíu do cárcere levouna consigo e, unha vez que el morreu, quedou na familia como un obxecto moi querido.
Na cárcere da Coruña foi debuxado un dos retratos que están nas vitrinas da mostra. O arquitecto catalán Jordi Tell traballaba como diplomático na Embaixada da República española en Berlín. A partir do 36, é perseguido pola Gestapo e finalmente detido e enviado ao cárcere da Coruña. Nese ano que estivo preso, fixo boas migas co pintor Mario Granell. Desa amizade saíu o retrato que o pintor empregou como postal para escribirlle unhas palabras á súa familia.

Caixa-xoieiro realizada por Darío Peiró Jartín no Cárcere de Lugo coa fotografía dunha visita da súa filla e sobriña mentres estaba preso.

Luís Bouza-Brey pasou o Nadal do 36 na prisión da illa de San Simón. Era avogado, militaba no Partido Galeguista e detivérono de contado. O 28 de decembro súa nai, Orencia Trillo, escribiulle unha carta despois de facerlle unha visita. «Cando che mande algunha cousa, mandareiche fíos e agullas (…) pois vinche o xersei roto e pódenche escapar todos os puntos». Tamén ofreceu facerlle chegar outra manta, porque o frío, di, «é moi grande». No seguinte inverno, «Lucho» volveu para a casa. O seu irmán, Fermín Bouza-Brey, conseguiu que o liberasen e foi agardalo á porta. E alí mesmo, con San Simón ás costas, vestindo as mellores galas, fixeron a fotografía que agora está na exposición, xunto coa carta de Orencia Trillo.

Cristina Peinó remendou unha historia que está marcada polas cartas que chegan tarde. Ela non coñeceu a seu avó, Rafael Peinó, e nunca lle contaron que acontecera con el. Un día, movendo cousas entre habitacións da casa familiar, atopou unha carta del. Estaba dirixida á súa esposa, Cristina Mosquera, e fora escrita dende o cárcere de Lugo. Os seus pais e tíos xa non estaban e non tiña a quen preguntarlle nada. Dentro da familia nunca se falou disto. A carta gardárase en silencio durante dúas xeracións. Cando a atoparon, os netos comezaron a tirar do fío e accederon ao historial de seu avó grazas á ARMH. Así foi como remendaron parte do seu pasado familiar. Souberon que Rafael fora sindicalista en Vegadeo, que casou con súa avoa cando xa estaba no cárcere e que foi fusilado. «Miña avoa moveuse ata o último momento para liberalo e conseguiu que lle conmutaran a pena. A carta da conmutación chegou ao cárcere un día despois de que o fusilaran. Era costume que chegara antes esta carta á familia que ao cárcere», relata Cristina Peinó.

Tamén hai historias cun final menos amargo, como é a de Sandalio Alonso, que conseguiu fuxir da prisión. Era membro do Partido Socialista e alcalde de Boñar. Tras ocupar diversos cargos na resistencia en Madrid e Barcelona, tivo que escapar a Bordeos. Alí coñeceu e namorou de Rosina Villaverde, filla de Elpidio Villaverde, quen fora alcalde de Vilagarcía de Arousa. Aos poucos días, ela embarcou rumbo a Bos Aires. El foi tralos seus pasos e conseguiu un sitio no Winnipeg, o barco fretado que levou a máis de 2000 refuxiados españois ata Chile; unha iniciativa impulsada polo poeta Pablo Neruda e polo embaixador republicano de España, Rodrigo Soriano. Na exposición hai unha fotografía desa viaxe na que se ve a Sandalio fumando na cuberta do Winnipeg. Cando o barco atracou en Bos Aires, as autoridades non o deixaron baixar. Tivo que continuar a viaxe ata Chile. Alí desembarcou, cruzou os Andes a pé, chegou a Arxentina e atopouse con Rosina Villaverde. Cando rematou a ditadura, regresaron xuntos a Vilagarcía.

Zurcir a historia

A foto de Sandalio Alonso está nas vitrinas da exposición. Outros obxectos son amosados a través de imaxes. Os investigadores fotografaron as pequenas cousas e escribiron as súas historias. Construíron unha narración feita a través de microrrelatos. Son historias que se len a través «das engurras dos obxectos, das costuras» para ver e descifrar neles unha «memoria que tivo que ser escondida e murmurada», explica Moreno. De portas para fóra, non podían falar nin mostrar a súa dor. Pero dentro, no loito perpetuo ao que foron condenadas, termaron das memorias dos ausentes. «O que nos interesa é como eses recordos contados pola xente se transmitiron ata hoxe e como dan conta dunha certa marxinalidade á que estiveron sometidas moitas das familias e dos relatos», sinala o antropólogo.

O relato de Bruno Martínez non foi transmitido. El vendía churros, era de Ribadeo e ía ás feiras da contorna na súa Ford T. No verán de 1919, sen el saber case nadar, salvoulle a vida a un home que estaba no barco El Insumergible cando afundiu. Déronlle un diploma e unha medalla. El e seus irmás eran de esquerdas, non militaban. No 36 petaron na súa porta de Cabanela (Ribadeo) e levárono preso. Á súa irmá tamén, acusábana de requisa de armas. Pasado un mes, Bruno e outros catro homes foron paseados nas curvas de Prado (Mondoñedo). A súa irmá estaba no cárcere, non houbo despedidas. Cando saíu da prisión, colgou a medalla e o diploma de Bruno na parede da súa casa. O seu neto, Miguel Freire, medrou vendo estes obxectos e sen saber quen fora aquel tío seu. Cando seu pai e súa avoa xa morreran, Freire foi a Mondoñedo investigar aquela historia. Descubriu que o seu tío Bruno tiña seis dedos e que fora enterrado nunha fosa individual. «Esa sepultura era provisional e, se non se pagaba, había que desaloxala. Como daquela non podías sacar o corpo de alí, tiveron que facelo de maneira clandestina. Meu pai e uns amigos do fútbol foron e subornaron o enterrador», recorda Freire.

Un diploma ou unha carta permitiron remendar a historia familiar. Unha fotografía ou uns pequenos botóns fixeron que os recordos se transmitiran ata hoxe. «O foco non está tanto no obxecto como na persoa ou na familia que o tivo (…), non é sobre unha persoa ausente, senón sobre a relación entre persoas e ausentes mediada polos obxectos», explica María García, antropóloga de Mapas de memoria. É por iso que a exposición fala dende o presente, dende a memoria e o afecto dos que seguen vivos.

Carta de despedida de Darío Peiró á muller maila filla.

No pantalón de Heliodoro Meneses estaban os obxectos que a familia había de conservar coma tesouros. Fusilárono de noite ante os ollos de seu primo, que observou o crime agochado. Unha vez que os corpos quedaron abandonados, achegouse a eles e meteu a man nos petos de Heliodoro. Colleu todo o que levaba en riba. Un paquete de tabaco, papel de liar, unha caixa de mistos, unha goma de borrar, un cacho de lapis e unha pinza. A familia envolveu todas estas cousas nun pano no que se poden ver restos de sangue. Eses obxectos do cotián que estaban nos seus petos, foron os soportes da memoria de Heliodoro.

Vicente Verdejo sabía que lle quedaban poucas horas de vida. Non quería marchar do mundo sen despedirse. Meteu a man no peto e atopou o seu último paquete de tabaco. Colleu un lapis e, no reverso do cartón, escribiulle á súa esposa. «Carmen, neste momento collo o lapis para despedirme de ti e dos nosos fillos (…). Recibes todo o cariño deste, que ata a morte te está querendo», escribiu Verdejo.

E pode ser xustamente ese cariño que emana dun paquete de tabaco vello e gastado o que permita apelar á empatía. Julián López falou destes obxectos nun artigo chamado «Pequeñas cosas de un tiempo de espinas» onde apuntou cara a un posible cometido da mostra. «Verificar se o coñecemento público desas pequenas cousas mundanas e privadas, cheas de engurras, de remendos e de lágrimas, pode (se non ter eco entre os culpables) polo menos afectar a aqueles outros cuxa neutralidade ideolóxica, e eu diría que tamén moral, fixo tanto dano nos procesos de recoñecemento e reconciliación», conclúe o antropólogo.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail