Galicia precisa de espazos de memoria que lembren aos represaliados porque aínda hai moitos enterrados en lugares sen nome aos que os seus familiares non poden honrar. A paisaxe galega está chea de memoria invisible. Ao igual que están a facer noutros lugares, necesitamos que aquí se lle dea a importancia esencial que ten, que se recorden e se marquen, que queden sinalizados como fitos para a lembranza, a reivindicación e tamén o descanso.

Sabemos que houbo enterramentos que nunca se sinalaron. Nos cemiterios, nos montes, e nos que hai que identificar a localización e a indicación. Que as familias teñan un lugar visibilizado onde acudir e que saibamos o sucedido. Unha carta de Elena Díaz, sobriña de Alfredo Díaz Monteserín, fusilado en Lugo, dinos: «O recordo dos falecidos é un acto fundamental en calquera sociedade democrática que valora a xustiza e a súa historia».

Dende hai moitos anos, a Asociación pola Recuperación da Memoria Histórica (ARMH) reclama lugares concretos nos que os familiares dos represaliados podan honrar aos seus. É esixir o xusto. Son espazos de tempo e espazos de historia que deben ser marcados porque unha democracia non debe esquecer a quen loitaron por ela e deron a vida.

Para entender a importancia desta reivindicación é necesario facer referencia ao que significa, e desactivar –con palabras e actos– tendencias reticentes e ata contrarias a un labor de apoio e entendemento mutuo. Significar é darlle valor como tamén é visibilizar e tamén reparar. Hai fendas profundas que aínda non teñen significado. Unha cidadanía digna non pode permitirse un pasado tan roto.

O día 29 de outubro a ARMH organizou un acto de lembranza no cemiterio de Lugo e acompañou ás familias que recordaron aos seus represaliados sen tumba, aos seus mortos sen lugar. Previamente, a asociación solicitara ao Concello o permiso para unha concentración de reivindicación e memoria o día 1 de novembro. A solicitude foi denegada alegando o seguinte: «O día 1 de novembro celébrase a Festividade dos Santos que, para o noso cemiterio, constitúe un fito crucial baseado na tradición dunha cultura funeraria fondamente arraigada na nosa sociedade. É un día no que milleiros de persoas acoden ao recinto a honrar aos seus familiares falecidos e, é o noso deber proporcionar as medidas necesarias para o seu acollemento nun clima de paz e sosego […] Non é, polo tanto, a data idónea para desenvolver este tipo de actos reivindicativos no cemiterio».

Parecera que as familias dos represaliados, ao reclamar exactamente o mesmo que eses milleiros de persoas, quebran a paz e o sosego e agretan a cultura funeraria. Parecera que eses fusilados, ademais de non ter tumba, non significan nada.

Nese día 29, adiantado por forza, acudiron moitas familias, de Viveiro, de Cervo, de Vilaloudriz, da Pontenova, de Pobra do Brollón, do Incio, de Xermade, de Ribadeo, de Lugo e mesmo de Asturias. As que non puideron achegarse enviaron cartas de apoio e de presenza. É así como se tecen as vidas dos que xa non están cos que aínda están. Labregos, alcaldes, boticarios, barbeiros, menciñeiros, carpinteiros, mestres, todos eles fusilados e enterrados nalgún lugar anónimo que para os seus seres queridos segue a representar un baleiro negro. Fíxose unha ofrenda floral e se esixiuse nese acto un monumento, co obxectivo de marcar un contexto e marcar un lugar. Un monólito de significación e de memoria que, tras serlle solicitado en multitude de ocasións, o Concello de Lugo segue a negar o seu levantamento. A altura humana no pode nen debe ter memoria selectiva.

«Nunca ninguén nos pediu perdón, quero reivindicar polo menos o honor dos nosos mortos e esixirlle ó concello que acepte a proposta de monólito» solicita Gloria Freije neta do fusilado Antonio Freije.

A poeta Anne Carson escribiu nunha ocasión: «Se non es a persoa libre que queres ser/ busca un lugar onde poidas contar a verdade sobre iso». Seremos un pouco máis libres cando algo tanxible, visible; algo que exista; un monumento, un monólito, unha placa, marque a historia e diga a verdade.

«Estoy demasiado lejos en el Reino Unido para traer flores, pero mi corazón está con todos ustedes y estaré allí con ustedes en espíritu mientras lloro a mi padre José María Fernández Rodríguez. Lloro mientras escribo su nombre porque nunca tuvo una oportunidad de abrazarme y amarme -Nací en octubre de 1936 cuando él ya había estado preso. Y ahora sé que él no estaba vivo cuando yo nací porque lo habían ejecutado en agosto del 36. Pero su espíritu y su memoria vivirán con todos esos seres queridos de todos los demás que los recuerdan, lloran y honran hoy». De Joyce Carrol, filla póstuma de Pepe Fernández.