A UE encomendou a Turquía o papel de gardián da porta sur oriental de Europa para evitar a chegada de refuxiados. A cambio, o goberno de Ankara recibirá concesións nun proceso de adhesión ata agora conxelado pola vontade de diversos líderes europeos. A Bruxelas parece non importarlle a constante deterioración dos dereitos humanos no país euro-asiático, onde o exército, baixo as ordes dun presidente Erdogan cada vez máis autoritario, trata de sufocar a sangue e lume unha nova rebelión kurda esporeada polo conflito na veciña Siria.
Alén do valo fronteirizo brillan as luces, o tráfico de automóbiles e camións é intenso; diríase mesmo que hai atasco. Parece unha cidade normal. É Qamishli (Siria), controlada polas milicias kurdas e o réxime de Bashar al Asad. Deste lado a iluminación é tenue, e á noitiña as rúas quedan practicamente desertas. Nalgúns barrios faise o silencio, só roto por algún que outro refacho de disparos. É Nusaybin, Turquía.
Nun piso franco de Yenisehir, un dos catro barrios da localidade tomados por milicias de mozos armados adscritas ao grupo Partido dos Traballadores do Kurdistán (PKK), un raparigo pasa cargando un fusil ruso e outro americano, cos seus canóns case rozándome a punta do nariz. Dou un brinco. «Asústante?», pregunta el. Non especialmente. Pero, desde logo, ver un neno que non chega aos 15 anos carrexando armas como se fosen xoguetes non produce gran sensación de seguridade.
Apenas quedan lastras nas súas rúas, pois este é o material que utilizaron para pechar as entradas ao tráfico rodado e á policía, levantando barricadas de dous metros de alto e un de ancho, coroadas por sacos terreiros e protexidas por lonas para dificultar a visión aos francotiradores e aos drons de vixilancia. Os muros, construídos con pericia de profesional, sucédense nas rúas, alternados con gabias, trincheiras e túneles, a través dos que introducir explosivos que, en caso de ataque, deteñan o avance dos blindados da policía e do exército turcos. «Se o estado nos ataca, a nós non nos queda máis remedio que defendernos», xustifícase Rustem Akif, un mozo de 20 anos, armado cun kalashnikov.
A cuestión non é tan sinxela. A inicios de 2015, todo parecía listo para poñer fin ao conflito kurdo, que nas últimas tres décadas enfrontou as forzas de seguridade de Turquía e o PKK —considerado grupo terrorista pola OTAN, os Estados Unidos e a Unión Europea– provocando máis de 40.000 mortos. Desde 2013, o goberno de Partido de Xustiza e Desenvolvemento (AKP, islamita conservador), o Partido da Democracia dos Pobos (HDP, principal formación kurda no Parlamento turco) e o fundador do PKK, Abdullah Öcalan, encarcerado a perpetuidade en Turquía, negociaban un acordo. No sueste do país, onde se concentra a minoría kurda, respirábase a paz; investidores e turistas comezaban a visitar unha zona moi rica en patrimonio cultural.
Con todo, o presidente do país, o islamita Recep Tayyip Erdogan, prevendo que o achegamento aos kurdos podía restarlle votos do electorado nacionalista turco e dado que os deputados kurdos non estaban dispostos a apoiar o seu proxecto de converter o sistema parlamentario turco nun presidencialista que lle dese plenos poderes executivos, decidiu bloquear o proceso de negociacións. «Poñelo no frigorífico», dixo. O seu partido, de feito, perdeu a maioría absoluta nos comicios de xuño, e un Erdogan cada vez máis autoritario entrou en cólera e cargou contra os kurdos nun ambiente enrarecido debido aos atentados de células do Estado Islámico infiltradas desde Siria.
Os obxectivos destes ataques foron principalmente os nacionalistas kurdos e os partidos de esquerda (4 mortos en Diyarbakir en xuño de 2015; 33 en Suruç en xullo; 102 en Ankara en outubro; 11 turistas alemáns en Istambul, en xaneiro de 2016), polo que non poucos turcos viron tras eles a man dun goberno ao que se acusa de mirar cara a outro lado respecto das actividades dos grupos xihadistas.
Ante a falta de progresos, o PKK anunciou en xullo o fin do seu cesamento do fogo, que mantivera desde 2013, volvendo aos atentados e asasinatos. O exército reaccionou bombardeando as bases da organización kurda nas montañas do norte de Iraq e o sur de Turquía. Isto levou ás alcaldías do sueste do país, en mans dos nacionalistas kurdos, a declarar unilateralmente a súa autonomía do goberno central, ao que Ankara respondeu coa detención de ducias de cargos electos e representantes políticos. Para evitar novos arrestos, os mozos kurdos organizáronse en milicias e atrincheiráronse nos seus barrios. Como resultado, en espazo duns poucos meses, as esperanzas de paz no Kurdistán turco convertéronse nunha espiral de caos e destrución: o goberno declarou o toque de queda en 21 localidades —catro delas, Cizre, Silopi, Idil e a Cidade Vella de Diyarbakir, aínda o manteñen total ou parcialmente e permanecen cercadas polo Exército— e as estimacións máis conservadoras contan as mortes por riba das 700, incluídos máis de trescentos civís.
O centro histórico de Diyarbakir, a capital oficiosa dos kurdos de Turquía, está rodeado por unhas impoñentes murallas de basalto Patrimonio da Humanidade. Pero desde o seu interior non chegan xa os sons típicos dos bazares que a enchen, as campás das súas igrexas ou os muecíns das súas mesquitas, senón o incesante tableteo das armas e as temibles sacudidas da artillería pesada. A inicios de decembro de 2015 impúxose o toque de queda en varios barrios deste distrito e forzas especiais da policía trataron de reducir un cento de militantes kurdos que se fixeron fortes en varias rúas. Non o conseguiron e os combates estendéronse a outros barrios, polo que o goberno enviou ao exército, que introduciu blindados e tanques na cidade vella. Segundo explica o xornalista local Ilyas Akengin, a dificultade dos militares para avanzar débese precisamente á intricada xeografía do lugar: «Eles [os insurxentes kurdos] colocan bombas trampa á entrada das rúas, que son moi estreitas, polo que os soldados só poden avanzar casa por casa. E cando os militares recuperan un barrio, os combatentes infíltranse noutro. Loitan de forma moi profesional e mesmo teñen francotiradores».
Ante a incapacidade de reducir os núcleos rebeldes, o goberno turco chamou da reserva a axentes e militares que se destacaron nas operacións contra o PKK da década de 1990, unha época caracterizada pola guerra sucia. Mesmo hai activistas kurdos que denuncian a presenza de operativos policiais e militares con barbas de corte xihadista —este xornalista puido ver a un deles en Diyarbakir—, a pesar de que as Forzas Armadas obrigan os seus membros a rasurarse. Por iso é polo que non estrañen a noticias que saen do interior dos barrios baixo toque de queda —vetados á prensa non oficialista—: persoas executadas a sangue frío, feridos abandonados no medio da rúa ata que morren desangrados, cadáveres de militantes kurdos arrastrados polas cidades atados a un blindado ou devoltos ás súas familias tras días á intemperie con parte da súa carne devorada polos cans. «Probaredes a forza dos turcos», advirte unha pintada feita polo equipo das forzas especiais da policía nun edificio da Diyarbakir kurda.
As escasas imaxes que chegan desde dentro da cidade vella falan por si. Edificios completamente esnaquizados, casas saqueadas, monumentos calcinados. Os que de alí escapan aseguran que lembran as imaxes da veciña Siria, en guerra civil desde hai 5 anos. «Onte o noso barrio estaba en pé, pero hoxe non queda nada. A nosa casa alcanzouna un morteiro e quedou feita anacos. Tentei regresar polos medicamentos dos meus pais, que son xa vellos, pero hai francotiradores da policía que disparan a todo o mundo. E se te matan, din que mataron un terrorista», quéixase un rapaz recentemente fuxido.
«A policía dispara a torto e a dereito e os do PKK poñen minas e explosivos. Tivemos que escapar para non quedar atrapados no medio dos enfrontamentos», relata Mahmut, de 36 anos: «A vida dentro é imposible, cortaron a auga, a electricidade, non hai calefacción e queda pouca comida». O propio goberno turco recoñece que 355.000 persoas víronse obrigadas a fuxir por mor das «operacións antiterroristas», unha nova corrente de desprazados que se une aos tres millóns de refuxiados sirios e iraquís que xa acolle Turquía debido aos conflitos ao sur da súa fronteira.
Na localidade de Cizre, bloqueada polo exército, só quedaron 20 000 persoas dos seus 130 000 habitantes. Desde un outeiro sobre o río Tigris nos arredores da localidade, o pasado febreiro víanse dúas columnas de fume elevarse sobre Cizre e o estrondo dos proxectís dos tanques caendo no centro da urbe era constante.
Os sotos desta cidade convertéronse no símbolo desta nova guerra: nun deles, a finais de xaneiro de 2016, quedaron atrapadas unhas trinta persoas, a maioría civís enfermos ou con feridas, sen electricidade nin auga. A medida que pasaban os días, os feridos ían morrendo un a un. «Non podo soportar os berros dunha moza que ten unha ferida de bala e constantemente pide auga», dixo un dos atrapados ao deputado kurdo Faysal Sariyildiz, posteriormente entrevistado por este xornalista. A pesar dos intentos dos equipos médicos de chegar ao edificio asediado, resultou imposible. Segundo o Ministerio de Sanidade, porque francotiradores do PKK atacaban as ambulancias; segundo os kurdos, era o exército o que o impedía. A última ocasión en que se tentou unha evacuación, o 30 de xaneiro, as ambulancias achegáronse a 200 metros do edificio acompañadas por representantes do partido kurdo HDP, que se mantiñan en contacto telefónico cos atrapados no soto. Na gravación das conversas pódese escoitar unha explosión seguida de disparos e os berros dos feridos dentro do soto, tras o cal un deles asegura que xa non poden saír porque o edificio foi atacado polo exército e derrubouse. Foi a última vez que se tivo noticias deles. A inicios de marzo, cando se relaxou o sitio sobre Cizre e equipos forenses de organizacións de dereitos humanos puideron entrar na cidade, acharon ata tres sotos onde a xente, atrapada polos combates, perecera. Contáronse polo menos 75 cadáveres.
«Esta nova fase do conflito vai ter graves consecuencias. Agora a guerra non é só nas zonas rurais, como ocorría nos noventa, senón tamén no interior das cidades», advirte Ragip Bilici, presidente da Asociación de Dereitos Humanos de Diyarbakir, e chama a atención sobre o perigo de radicalización destes novos desprazados. Non en balde, a xeración de insurxentes que agora loitan contra o estado turco son os fillos das familias kurdas evacuadas de aldeas e pobos por Ankara nas décadas de 1980 e 1990 para evitar que prestasen apoio ao PKK. Unha fornada de rapaces bautizada como «xeración tormenta», crecida na violencia e que viu como os seus pais e irmáns maiores eran detidos ou se botaban ao monte e morrían xunto á guerrilla.
«Criámonos no medio da ira. Sufrimos golpes e torturas da policía», explica un kurdo de 29 anos de Diyarbakir que se fai chamar Jiyan: «Nin a min nin a outros compañeiros nos parece mal que se mate a policías, porque eles son os terroristas que asasinan nenos cada día». Os milicianos kurdos que combaten actualmente nas cidades de Turquía cos que contactou LUZES aseguran que os seus compañeiros de armas teñen, na súa maioría, entre 15 e 25 anos —a pesar de que o PKK comprometeuse en 2013 a non recrutar combatentes menores de idade—. Son mozos e nenos que se fan adultos vendo como os seus amigos morren a causa do conflito, como Murat, de trece anos, que vive na mesma rúa na que os disparos da policía mataron a Helin, unha nena de doce, o pasado 12 de outubro de 2015. «Déronlle na cabeza e cambaleou ata aquí antes de morrer, había anacos de cerebro por todos lados», narra Murat sinalando a mancha de sangue onde foi abatida. Violencia que alimenta o odio, odio que xera máis violencia. Novas xeracións da tormenta.
Aos agravios pasados únese a conflitiva veciñanza na que se converteu a rexión de Oriente Próximo. Moitos dos rapaces armados nos barrios de Nusaybin —apenas separada de Siria por un valo e unhas poucas torretas de vixilancia— recibiron adestramento no país veciño e fogueáronse combatendo ao lado das milicias kurdo-sirias, aliadas do PKK, contra o Estado Islámico. «Outras mulleres da unidade feminina adéstrannos en táctica e en disparar, pero onde máis se aprende é na práctica», explica Amara Sterk, unha miliciana que probablemente non chega á maioría de idade a pesar de que asegura ter 19 anos: «Para nós, a revolución de Rojava (o Kurdistán sirio) foi un exemplo de como vencer, contra o réxime e contra os xihadistas».
A conexión entre a nova rebelión kurda e a guerra en Siria resulta innegable, pois do país veciño non só chegaron mozos adestrados en estratexias militares —moitas delas aprendidas precisamente dos seus inimigos xihadistas—, senón tamén armas. En Diyarbakir, as forzas de seguridade turca incautáronse en xaneiro dun importante arsenal, incluídos 8 lanzafoguetes antitanques, 400 quilos de explosivo e varios fusís de francotirador de gran calibre, entre eles un Zagros, modelo fabricados polo PKK en Siria e Iraq a partir da metralladora pesada rusa DSHK. «Durante todo o proceso de paz os terroristas estiveron facendo provisión de armas e escondéndoas en depósitos secretos. Iso demostra que non eran sinceros na negociación», critica un axente de policía destacado na loita contra o PKK.
«As armas que usa o PKK son rusas e americanas. Quen llas está dando?», denunciou o presidente Erdogan. As autoridades turcas empéñanse —polo momento sen moito éxito— en demostrar que as Unidades de Protección Popular (YPG), as milicias kurdas que loitan en Siria, son tan terroristas como a súa organización irmá en Turquía, o PKK. De feito, Ankara logrou que fosen excluídas das conversas de paz de Xenebra entre o réxime de Bashar al Asad e os rebeldes. Pero, polo momento, Estados Unidos continúa vendo as YPG como o seu principal aliado na loita contra o xihadismo e envíalles armas continuamente. Incluso Moscova achegouse aos kurdos de Siria, especialmente a raíz do conflito con Ankara polo derrubamento dun avión ruso en 2015. Cos combates entre os rebeldes sirios e o réxime —apoiado pola aviación rusa— cada vez máis preto da súa fronteira, os analistas turcos temen que as armas que chegan dos kurdos sirios aos seus camaradas do PKK sexan utilizadas para abrir outra fronte bélica dentro da propia Turquía. «Se todos os combatentes do PKK que marcharon a pelexar a Siria e Iraq regresan a territorio turco, podemos ter verdadeiros problemas», cre o comentarista e exmilitar turco Metin Gürcan.
A pesar do que parece un inexorable descenso ao caos do sueste de Turquía, moitos kurdos aínda esperan que triunfe a cordura e as partes volvan á mesa de negociación —o HDP, por exemplo, esixe un cesamento do fogo e, segundo dicía recentemente o seu líder, Selahattin Demirtas, conformaríase cunha autonomía menor que a das comunidades españolas—. Entre outros, en cambio, esténdese a desafección e xa non queren oír nin falar dun goberno turco do que non ven outro rostro que o da violencia e a represión. «Está claro que vivir entre barricadas non é algo bonito, son un recordo de que estamos en guerra», explica unha moza de 23 anos do barrio de Kanika, en Nusaybin: «Pero polo menos dannos certa seguridade de que non entrará a policía. Antes de que os mozos erixisen as barricadas, os policías viñan e levaban os nosos veciños da casa, pegaban aos homes e ameazaban as mulleres con violalas».
Aínda que o goberno turco afirma que as súas forzas están próximas a recuperar o control das cidades nas que rexe o toque de queda —aínda que sexa á conta da súa práctica destrución—, o certo é que en moitas outras os mozos kurdos prepáranse para a guerra. «Sabemos que en canto terminen con Cizre, Silopi e Diyarbakir, virán por nós —afirma en Nusaybin a ‘camarada Havin’—. Pois ben, estamos preparados para loitar».
