Volvemos peneirar #OBortel para comentar o texto latino Sobre a natureza das cousas (De rerum natura) de Tito Lucrecio Caro (96-94 a.n.e). Antes, cómpre felicitar a Rinoceronte, editora do volume este 2021 que, coa súa colección Vétera, permítenos acceder na nosa lingua a este e outros escritos clásicos tan imprescindibles como, probablemente, pouco atractivos do punto de vista comercial.
A fluída tradución ao galego que publica a editora canguesa corre a cargo da tradutora e clasicista Lucía Gómez Fariña, quen ademais de ocuparse da introdución contextualizando o autor e a obra, balizou o poema de Lucrecio con epígrafes temáticos e notas para unha mellor comprensión do texto.
Neste longo poema verquido ao galego en prosa, Lucrecio loa e explica a filosofía de Epicuro, o gran pensador helenístico. A de Epicuro é una filosofía materialista que procura comprender a natureza do xeito máis parecido ao criterio científico que concebira a época. Lucrecio, que sabe que a doutrina de Epicuro «lles parece case sempre máis desagradable a aqueles polos que non é practicada», decide recorrer á forma poética para alixeirar a lectura «co doce mel das musas», de igual xeito que «cando os médicos intentan darlles aos nenos o desagradábel asente, untan primeiro o borde arredor do vaso co doce e dourado licor do mel, para que estes, pola súa idade desprevida, sexan enganados ata os beizos, mentres beben o amargo leite do asente» (p. 137).
O Epicuro de Lucrecio, como máis tarde farán os gnósticos e os deístas, non negaba a existencia de deus, pero si consideraba que este non actuaba directamente no mundo. A natureza tiña as súas propias regras independentes da vontade divina, e estas regras podían ser desveladas a través da observación e a deducción humana.
No poema, Lucrecio desenvolve a teoría atomista de Epicuro: todo está formado por minúsculas partículas chamadas «primordios», os elementos máis pequenos que conforman a materia. Para o Epicuro de Lucrecio, nada nace da nada nin nada se cancela na nada coa morte. A materia transfórmase e o ser humano non debe temer a súa condición mortal. Apunta Lucrecio que non existe separación entre mente e corpo; alma e espírito son de natureza corpórea e ambas están formadas por primordios. Esta teoría epicúrea é emancipadora, xa que valoriza a vida terreal do ser humano e avoga por vivir sen temor ao que haxa despois da morte.
A influencia futura da filosofía imanentista que destila o poema de Lucrecio será enorme. Se cadra, un dos seus admiradores máis famosos será Karl Marx, o pai do materialismo histórico, que na súa tese doutoral explicou –como antes fixera Hegel coa diferenza entre os sistemas de Schelling e Fichte– a diferenza entre os sistemas de Epicuro e de Demócrito.
Non estraña que o Marx mozo e filósofo –hegeliano de esquerdas e seguidor do Feuerbach que escribiría criticamente sobre A esencia do cristianismo– se fixase nun pensador grego que abordaba un tema central para a filosofía idealista alemá: a superación da alienación relixiosa como sine qua non para a maioría de idade da humanidade.
Ademais, a querencia de Marx polo Epicuro de Lucrecio presenta outro aspecto que cómpre suliñar. A diferenza que o de Tréveris atopa entre a filosofía de Epicuro e a de Demócrito ten que ver, por unha banda, coa fe do primeiro no coñecemento sensible fronte ao escepticismo do outro e, por outra banda, co xeito en que ambos describen o movemento dos átomos. Se os primordios para os dous atomistas caen no espazo en liña recta e repélense, para Epicuro aqueles actúan no baleiro e o seu movemento describe unha leve desviación ou «clinamen». Esta desviación permite que o movemento dos primordios non sexa liñal, mecánico, senón que posúa certo grao de indeterminación. Así, a desviación dos átomos no seu movemento fundamenta, tamén, na visión da natureza de Epicuro, a capacidade dos seres vivos para decidiren libremente.
Este principio de indeterminación, de liberdade fronte á necesidade presente no movemento atómico de Epicuro, non podía senón gustar ao Marx prometeico que, superando ao Hegel que vía a Historia coma o desenvolvemento dialéctico do Espírito Absoluto, situaba as capacidades únicas para coñecer e transformar o mundo da criatura autoconsciente que é o ser humano nun lugar central.
Unha prerrogativa, a desa potencia prometeica que, con certeza, tamén pode desembocar, como ben sabemos hoxe, na destrución do medio e da propia especie. Velaí a grandeza pero tamén o risco que encerra en si a liberdade humana.
