Desde diversas frontes, Xulio Ríos (Moaña, 1958) continúa a súa inesgotable análise do mundo desde Galicia. Unha ollada excepcional que transmite como ninguén o seu engado pola China actual, as súas claves e contradicións, os seus conflitos e grandezas. Na súa nova publicación, Pepe Castedo. Vida y azares, Ríos é quen de xuntar as súas grandes paixóns vitais e xeográficas a través da biografía dun galego inefable na China de Mao como mestre dunha xeración de hispanistas.
A fascinación pola China é xa parte do ADN de Ríos, un dos analistas máis lúcidos e informados sobre a potencia asiática, un viaxeiro incansable de mirada de microscopio e de anteollos, de xornalista e historiador. Poucos coma el para penetrar nas razóns da política que deseña o Partido Comunista Chinés (PCCh) de Xi Jinping con espírito poderoso, ameazante e fiel ao pasado e mentalidade dun xigante que acordou e camiña.
Hoxe pasas por ser un dos analistas de referencia sobre China, pero como naceu ese interese polo país? Sempre me sentín atraído polo internacional e con certa fascinación pola cultura oriental. Lembra que o Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional (IGADI) xorde en 1991 en boa medida como consecuencia da Perestroika e a Glasnost e da necesidade de acompañar os procesos de transformación das economías planificadas en economías de mercado. Aí estaba o espazo exsoviético pero tamén a experiencia asiática, nomeadamente a chinesa, en marcha dende antes mesmo de se iniciar a política gorbachoviana.
Tes escrito que o marco de actuación de Mao estaba ditado pola consolidación da Revolución, o de Deng Xiaoping polo desenvolvemento económico e o actual, de Xi Jinping, por un Estado de Dereito. Que camiño están a facer para acadar este obxectivo? Acostumo falar de «Estado con Dereito» para diferencialo do Estado de Dereito, tal e como nós o entendemos (división de poderes, pluralismo político, recoñecemento de dereitos e liberdades, etc.). Non é a mesma cousa. A formulación de Xi Jinping atende á definición das bases dunha nova lexitimación do poder do PCCh, neste caso a través dunha gobernanza baseada na lei. Apréciase no mandato de Xi un maior empeño en procesos que xa se iniciaran con Hu Jintao (2002-2012) arredor da vigorización da Constitución, do definitivo abandono daquel aserto chinés que dicía «mandan os homes e non as leis». Atendendo ás correntes filosóficas tradicionais, Xi é máis lexista que confuciano. Pero en ningún caso está sobre a mesa unha evolución de signo liberal que homoxeneíce o sistema político chinés co occidental. Moi ao contrario, esta evolución pretende, deliberadamente, impedir a outra.
Polo tanto, non ves signos de cambio no PCCh verbo de liberdades políticas, apertura mediática e dereitos humanos? Nin os hai nin se esperan. O signo da reforma política en curso abunda no fortalecemento da condición hexemónica do PCCh ante unha fase do seu proceso que se considera crucial. Están blindándose e pechando filas para evitar derrapes agora que teñen ao alcance de man a superación das eivas históricas que precipitaron o país no abismo. Os conceptos que citas son considerados polo PCCh como arietes dos países occidentais para trabar o seu desenvolvemento para impedir que lles pase por diante. Hai un esforzo inxente por trazar unha vía propia. O tempo dirá se haberá a oportunidade de incorporalos sistemicamente, en calquera caso peneirados, para adaptalos á idiosincrasia chinesa.
Seica o poder político correu perigo cando os sucesos de hai trinta anos en Tiananmén. Que nota tomou daquilo? A de 1989 foi unha crise moi importante, se ben son moitas as interpretacións do acontecido. Acostuman sinalarse os efectos nocivos das reformas iniciadas a finais dos 70, trala morte de Mao: a corrupción, as desigualdades, etc. Na altura, o PCCh reafirmouse na importancia de prestar atención a eses fenómenos e, en paralelo, á necesidade de modernizar o Estado perseverando na liña do socialismo con peculiaridades chinesas. Aínda así, a inxustiza social só agora está en vías de ser corrixida. Con todo, a lección mais importante foi a de persistir na hexemonía do PCCh, no mantemento da súa unidade e no fortalecemento dunha institucionalidade singular que hoxe está un tanto abaneada polo tipo de liderado exercido por Xi Jinping, con trazos que nos remiten a un tempo pasado.
De que trazos estás a falar? Modificouse a liña anterior instituída por Deng Xiaoping que, por exemplo, levou a cabo unha sucesión máis consensuada, non liderada directamente como si fixera antes Mao Zedong con Lin Biao, a quen escolle aínda que logo cae en desgraza. Deng Xiaoping apostou por unha dirección máis colectiva e agora Xi Jinping volve a unha maior autocracia, centralización e a un menor colectivismo. Deng Xiaoping foi moi descentralizador e Xi Jinping está noutro lugar, esixindo unha forte lealdade ao núcleo do poder. A clave está en que este núcleo, un PCCh con 90 millóns de afiliados, máis que a poboación de Alemaña, estase a comportar como esas lexións romanas en formación de tartaruga, cubertas de escudos e impermeables ao exterior. Despois dun século China ve que pode ser a gran potencia mundial, económica, política e militar. Ten o seu obxectivo ao alcance da man e nun lustro ou nunha década vaino acadar. Así, non quere que nada a distraia dese obxectivo. Isto tamén explica que os EUA traten de poñerlle paus nas rodas e atascar a marcha chinesa.
Entón, como prevés esas relacións entre os EUA e China? Incluso sen Trump semella que só admiten a conflitividade. Graham Allison fálanos da Trampa de Tucídides. Nos últimos 500 anos, en 12 dos 16 casos estudados no relevo da hexemonía global houbo conflito. EUA designou a China como o seu principal rival estratéxico consciente de que, na década que se inicia, a pugna será decisiva. Iso explica a guerra comercial, as tensións no Mar da China meridional, o papel dos EUA en Xinjiang, Hong Kong, Taiwán, etc. Pompeo aproveitou o recente aniversario da caída do muro de Berlín para recordarnos que a maior ameaza comunista no mundo actual é o PCCh. Washington claramente pasou da contención á confrontación e niso están de acordo demócratas e republicanos. Está en xogo a hexemonía estadounidense.
Unha cuestión non sei se moi sinxela ou moi difícil: de que falamos cando falamos do sistema económico e político chinés? Eu acostumo falar de hibridismo sistémico e de eclecticismo ideolóxico. Nós queremos velo todo sempre en branco e negro, e poucas veces as cousas son así. Os chineses, onde nós vemos contradición, eles vén complementariedade. Esa perspectiva, filosófica e cultural, facilita moito as cousas. Na China de hoxe hai mercado e propiedade privada pero tamén hai planificación e propiedade pública. Acostumo falar tamén de economía con mercado, non de mercado porque, en efecto, trátase dun mercado gobernado polo PCCh, que é moi consciente de que se perde o control da economía (por iso, entre outros, os grandes sectores estratéxicos están en mans do sector público), é cousa de tempo que perda todo o demais. Os comunistas chineses son marxistas, leninistas, maoístas, denguistas, xiístas, lexistas e confucianos, e todo á vez e cada cousa na súa xusta medida. Na China, importan moito os matices, as tendencias e o sentido da perspectiva.
Que claves hai que ter en conta para analizar o que está a suceder en Hong Kong? Será posible manter o principio de «un país, dous sistemas»? Ese principio foi unha xenialidade de Deng Xiaoping. Non estaba pensado inicialmente para Hong Kong senón para lograr a reunificación con Taiwán. O PCCh pactou coas elites da excolonia, pero isto non semella abondo e déronse tensións de todo tipo que non foron ben atendidas. Os problemas xurdiron apenas un lustro despois de se culminar a retrocesión. As novas xeracións temen que se antepoña un país aos dous sistemas e non queren perder as liberdades de que gozan, moi superiores ás do continente. A impaciencia de Xi alentando políticas recentralizadoras, diluidoras e debilitando a autonomía desta rexión administrativa especial amosa contraindicacións severas.
En relación ao anterior, outro foco de conflito constante é a difícil perspectiva dun Taiwán independente, oficialmente recoñecido por todo o mundo. O asunto de Taiwán pode provocar unha guerra e nela pode dirimirse o signo da hexemonía no século XXI. Hoxe apenas é recoñecido por 15 países en todo o mundo, pero o compromiso dos EUA coa súa soberanía de facto medrou exponencialmente. O soberanismo antichinés pode volver gañar as eleccións en 2020 e iso porá en apuros tamén a Xi, que pretende acelerar o proceso de reunificación coa mirada posta en 1949. Para China é outro símbolo dunha decadencia que debe ser reparada: fora cedida en 1895 a Xapón polo tratado de Shimonoseki. As implicacións estratéxicas do control do estreito de Taiwán son grandes tendo en conta a súa importancia para Xapón ou Corea do Sur. China avoga pola reunificación pacífica pero sen renunciar á guerra. Hoxe, a maioría da poboación taiwanesa prefire o statu quo e tanto rexeita a unificación como a independencia.
No eido internacional, como ves o crecente poderío económico chinés, xa non só en África, onde se nutre de materias primas, senón no propio Occidente a través de compañías ou equipos de fútbol? Teremos que acostumarnos a esta realidade? Sen dúbida. China é xa unha potencia global en numerosos ámbitos e cómpre facerlle un sitio, cousa que non é doada dado o seu tamaño. Nos últimos anos creou a súa propia rede de acrónimos (dende os BRICS –Brasil, Rusia, India, China e Sudáfrica– á Organización de Cooperación de Xangai) para saltar os valados que Occidente dispón para conter a súa emerxencia. Dáse o curioso paradoxo de que moitas empresas públicas privatizadas nos países occidentais acaban por ser compradas por empresas públicas chinesas… Moitas delas estratéxicas. Se culmina con éxito o tránsito da «fábrica do mundo» ao «centro tecnolóxico mundial», será imparable.
Debemos ver ese poderío como unha ameaza ou con resignación ante este país que será a primeira potencia mundial? Creo que debemos alegrarnos de que China progresara, obviamente. Son 700 millóns de persoas que saíron da pobreza nos últimos 40 anos. En 2020 quedará totalmente erradicada a pobreza extrema. Debemos fuxir de maniqueísmos, pero tamén estar atentos á súa evolución. A lóxica oriental é diferente da occidental. Non é un problema de discurso senón de cultura. Vémolo nas actitudes duns e doutros ante as crises internacionais. Aquí non hai mesianismos. China di apostar por unha comunidade de destino compartido e condena os hexemonismos, avogando pola multipolaridade e o multilateralismo. Os feitos deben corroborar esa vontade.
Deixemos de lado logros e cifras. Que nos aportan na comprensión do que está a suceder a historia e mentalidade do pobo chinés? A historia e a cultura son as claves da comprensión de China. Iso explica a súa insistencia na negativa a formar parte das redes de dependencia de Occidente, chámense G8-1 ou G2. China encara a súa reemerxencia como un proceso de recuperación daquela normalidade de tantos séculos atrás onde se desempeñou como o centro do mundo. Se o PCCh resiste á fronte do poder é tamén en boa medida porque soubo adaptarse, evolucionar e completar unha osmose de gran calado coa identidade do país. O nacionalismo, a recuperación da grandeza perdida, é o motor da China contemporánea. E o PCCh conforma a primeira dinastía orgánica da súa milenaria historia.
Vinculémonos agora a China a través do teu novo libro Pepe Castedo. Vida y azares (Teófilo Comunicación, 2019), no que recuperas a figura dun insólito persoeiro de orixe galega. Pepe Castedo é unha figura de grande interese que cómpre reivindicar. Viviu en primeira persoa toda a Revolución Cultural despois de perder a guerra civil e exiliarse en Francia. En boa medida, encarna o século XX, coas súas grandes traxedias e ambicións, cos seus grandes ideais e grandes decepcións.
Un bo amigo vencellado a China foi outro ferrolán, o escritor e tradutor Fernando Pérez Barreiro-Nolla. Agora que se fan dez anos do seu pasamento, que destacarías da súa figura? Na China atopamos outro elemento de converxencia dos nosos intereses, desenvolvido en paralelo por ambos os dous. Fernando estaba máis interesado na lingua, como sabes. Agora ben, tiña unha cosmovisión do país e das súas circunstancias que compartiamos a miúdo. Era unha mente preclara, sempre aberta e creativa, orixinal e admirable. Pero tristemente marxinada no propio país, a fin de contas.
Outro intelectual heroico co que conectas é Plácido Castro como director da súa fundación. Que proxectos estás a desenvolver para dar a coñecer o seu legado? Plácido Castro é unha figura moi especial e inxustamente desatendida. Outro rara avis, que son quen a min me interesan e cos que máis me identifico. A talla intelectual de Plácido está fóra de dúbida. Pero era unha alma libre e independente. Iso en Galicia, onte e hoxe, interprétase como un desacato en toda regra, tanto no mundo oficial como paraoficial. A fundación persiste na súa recuperación dende hai vinte anos confiando en que pinga a pinga logremos dignificar a súa memoria.
Fuches fundador e mantés a presidencia de honra do IGADI. Cal é a valoración do traballo feito por este insólito think tank e que liñas de acción podería chegar a desenvolver cun apoio decidido? O IGADI naceu para interpretar o mundo desde aquí e aproveitar o novo tempo que se abría ante nós, para alentar unha maior universalización de Galicia. Hai nel moito traballo, ilusión e empeño. Pero tamén moito desamparo. É un fenómeno orixinal que xa quixeran noutros lugares, onde goza de moito máis recoñecemento que na propia Galicia. Agora encara un relevo xeracional e estou convencido de que experimentará un novo impulso.
Con relación ao poder político en Galicia, aproveitouse a acción exterior para acadar algo máis valioso, no económico ou mesmo na aproximación fraternal, que un mangado de votos? O poder político actual é un lastre en Galicia para desenvolver unha acción exterior ambiciosa. Ata Fraga o facía mellor. É ben lamentable. Fomos para atrás. Pero non é só cousa do poder político. Noutros ámbitos, en teoría con sensibilidades máis avanzadas, somos moi conformistas e as inercias poden con nós.