Rike e Nicola son dúas irmás orixinarias de Alemaña que se propoñen botar o verán a colocar monolitos e desbrozar a Vía da Prata no campo de traballo dun albergue. Ein Sommer in Salamanca é un telefilme da segunda canle da televisión pública alemá de 2019, erixido nun clásico instantáneo do subxénero cinematográfico de sobremesa. Igualmente polo vieiro das narrativas románticas, mais cun aquel de thriller e pulp, Carlos Meixide trazou en Camiño de paixóns, libro gañador en 2018 do I Premio de Novela Camiño de Santiago, a historia de dúas mulleres en peregrinaxe e á xaneira pola Vía Francíxena.

Que é o Camiño de Santiago?

A inventio xacobea, o mito de Santiago, sinala a antropóloga e lingüista belga Christiane Stallaert, lese como a tradución perdida dun mito anterior. «As identidades transmodernas constrúense na tradución. O feito xacobeo inicia o seu percorrido histórico como copia ou tradución: a propia translatio desde o centro do mundo, en Terra Santa, Palestina, ata a periferia do Finisterrae».

A inventio de Santiago sitúa «un límite xeográfico dunha Europa emerxente». Superpóñense os mitos, incide Nieves Herrero, profesora titular da USC e a persoa que máis ten investigado a patrimonialización dos Camiños de Santiago. Entre as palabras de Stallaert e Herrero median cinco días e catro roteiros. A reunión científica Camiños da Antropoloxía. Antropoloxías do Camiño cubriu os 195 quilómetros que separan Lugo, a cidade do Sacramento, e Fisterra, o cabo dos máis serodios solpores da Europa continental. A alimentación, os afectos, a contorna e a ecoloxía ou o valor patrimonial tiveron unha abordaxe itinerante a través do Camiño Primitivo e polo do Norte, percorrendo o Camiño Francés mailo de Muxía-Fisterra. Trinta persoas, antropólogas as máis, referentes para varias xeracións como Joan Prats –catedrático da Universitat Rovira i Virgili–, investigadoras e alumnado de doutoramento, acudiron á chamada de Elena Feire Paz, profesora de Antropoloxía Social e Cultural do Campus da USC en Lugo, que organizou esta actividade dentro da convocatoria O Teu Xacobeo.

Durante séculos, a igrexa de Santiago de Bruxelas foi porta do Camiño cara ao Sur. Nas últimas décadas é a cancela aberta ao Norte que elixen as persoas migrantes sen regularizar para esixiren os seus dereitos. No barrio estivo tamén durante anos o Centro Galego, un espazo de encontro que se trasladaría cara a un vecindario hipster para despois desaparecer ao serlle retirada a subvención da Xunta.

Christiane Stallaert fala do fenómeno xacobeo como unha «cadea de copias». Santiago. Mito pagán. O fillo do trono. «O Occidente cristián que se recoñece como oblicuo». O Santiago Matamouros trasuntado en Santiago Mataindios ao pasar a América e reapropiado pola ultradereita europea. O Camiño de Santiago como caso de colonización relixiosa. «Europa estendeu o mito e encárgase de destruílo», apunta.

A antropóloga belga sinala a lume a data de 1992. Ela estira ata o espellismo olímpico a transición no Estado español desde a morte na cama dun ditador cuxos herdeiros manteñen secuestrados os profetas Isaac e Abraham do Pórtico da Gloria. En 1992 aló vai a URSS e colapsa o socialismo de Estado. A Unión Europea prepara o tratado de Maastrich. Na Fisterra do continente, Manuel Fraga, Víctor Manuel Vázquez Portomeñe e Luís Celeiro están por sumarlle unha copia máis á cadea xacobea. Recollen o legado de Elías Valiña, o crego do Cebreiro que pintou frechas amarelas no Camiño Francés. O mesmo, pero máis cargado de bombo. E un chisco de kitsch. E unhas pingas de camp. E un moito de supervendas de autoxuda.

Pelegrín 1 – Cobi 0

O Xacobeo 93. A Overture Pelegrín de Montse e Luís Queimada. O Pelegrín mesmo, como mascota imperecedeira aínda impresa nos polos que viste Mariano Rajoy para facer o paseo do colesterol pola Armenteira nos veráns lilainos. Os patrocinios da Volta Ciclista a España. A construción do gran complexo albergueiro do Monte do Gozo que sería tamén residencia universitaria do sistema público e que se deixou estragar e morrer, cos seus centos –milleiros– de prazas de albergue, só despois, cando Compostela comezaba a afacerse aos pisos turísticos e a familiarizarse co concepto de xentrificación.

Transcorreron vinte e oito desde o Pelegrín e faltan dúas semanas para o Día de Santiago do Ano Xubilar de 2021. A Praza do Obradoiro recibe como nun decorado distópico, non tan distante da paisaxe dos Xogos Voraces de Suzanne Collins. Que si, que estamos nunha pandemia mundial e levamos máscara e todo iso. Por veces semellamos a Santa Compaña. Unha peregrinaxe de mortos en vida na liña de The Walking Dead. Pero hai máis. Un garda de seguridade como saído de Desokupa esixe que quitemos as puchas ao entrar na catedral. «Un respeto: ¿No veis que están en misa?». Pois a verdade é que non; non vemos. O Pórtico da Gloria ten como pano de fondo unha estrutura de madeira que non sei se teño visto nun catálogo de Ikea ou nunha reportaxe de dominical sobre o hygge.

O efecto discordante máis visible –e escoitable, ata a contaminación sonora– é a pantalla xigante patrocinada por Iberdrola desde a que fala o presidente dos galegos, no medio de jingles e curtas publicitarias. Verde de frondosas en alta definición. Propaganda que financia o alumeado novo da catedral compostelá. Encomendas de vento ferido (ver Luzes 92) en todos os recunchos do país e da cornixa Cantábrica.

Só unhas horas despois, no Museo do Pobo Galego, Oriol Beltran, da Universitat de Barcelona (UB), falará das dez centrais hidroeléctricas de Aigüestortes e o territorio antropizado do Pallars Sobirá, no Pireneo. A profesora de Antropoloxía da UNED Beatriz Pérez Galán amosaranos os mapas do Atlas da Xustiza Ambiental na súa análise da resistencia comunitaria aos proxectos de megaminaría que se suceden desde o triángulo do feldespato de Ávila ata Galicia e por boa parte da superficie da metade occidental da Península Ibérica.

Pedro Tomé, científico titular do Consejo Superior de Investigacións Científicas (CSIC), será quen de performar coas súas palabras unha translatio desde o vello convento de San Domingos de Bonaval ata a serra de Gredos. Maldí a narrativa da «España baleirada». Unha vez que se consoman a expulsión dos poboadores e o abandono dos modos de vida, quen ficará para opoñerse á febre do ouro e ao espolio? A quen van preocupar os efectos nocivos sobre o territorio dos polígonos eólicos, a extracción de minerais a ceo aberto ou o fracking?

Adeus á economía do toxo e do esterco

Os andadeiros da antropoloxía xa seguirán polo Careón, entre Palas de Rei e Toques, as pegadas do Curuxás, o fuxidío que morreu de morte natural, logo de beber un grolo de leite, cando o agochaba e alimentaba –tan mantido estaba que despois de finado houberon de subilo ao carro para que non desfondase o burro– unha familia de Vilamor. Ana Cabana Iglesia, profesora de Historia Agraria de Galicia na USC, explicou como onde agora hai piñeiros e muíños de vento os montes estaban sementados a centeo, materia prima do pan negro que lle dá título á pescuda polos recetarios da fame asinada por David Conde e Lorenzo Mariano, da Universidad de Estremadura.

O outro cultivo do monte era o toxo, un superalimento que nin palidece ao carón da quinoa, xa que resultaba imprescindible como pasto para as cabras e as (escasísimas) vacas, para estrar as cortes e facer esterco. O éxito do toxo e o esterco converteron o Reino de Galicia no máis poboado da península Ibérica na Idade Moderna e foi determinante na posibilidade de enviar mans e brazos á emigración de América desde o século XIX.

Xa no século XX chegarían os primeiros enxeñeiros de Montes, da escola da Selva Negra alemá, que conviñeron que o de ter o monte a toxo non era senón un derrame e un atraso. Así mesmo, outra inventio á altura da xacobea: a da vaca rubia galega, trazada polo veterinario catalán Juan Rof Codina e inscrita no Rexurdimento cultural galego e no relato do celtismo.

A revolución verde da segunda metade do século XX virou o eixo das migracións cara a Europa, o cinto vermello de Barcelona e a ría de ferruxe de Bilbao. A entrada do Estado español na Unión Europea intensificou a produción en granxas que se especializaron en leite. O éxito demográfico do Reino de Galicia hai décadas e décadas que é unha quimera.

E todo isto vén ao caso porque a copia da copia do mito de Santiago que foi o Xacobeo 93 foinos dada en tempos de reconversión. Os oitenta trouxeron desgüace de embarcacións nos portos e o adeus á sociedade campesiña. Políticas europeas de cotas. Folgas fabrís nos estaleiros de Vigo e Ferrol. Nin sequera o espírito olímpico e a Expo de Sevilla de 1992 puideron acougar a recesión económica que viña.

«Menos mal que vino el Papa

a curarnos la resaca,

la resaca, la resaca del noventa y dos,

en el nombre de Dios».

Eis o retrouso que lle dedicaron os sevillanos Reincidentes ao Xacobeo 93 nos tempos do rock antifa kalimotxeiro e que lembrou Augustín Coca, profesor na escola de Traballo Social da Universidade Pablo Olavide, na mesmísima Praza do Obradoiro.

A inventio fraguiana do Xacobeo 93 serviu como instrumento de gobernanza para a construción europea, advirte Herrero. O tratado de Maastrich, diciamos unhas liñas máis arriba, entrou en vigor o 1 de xaneiro de 1993, o día inaugural do primeiro Ano Santo da transmodernidade, se temos en conta a cronoloxía que estabelece Christiane Stallaert.

O Xacobeo 93 aproveitou as rutas de peregrinación como «un instrumento máis para a terciarización das periferias de Europa», lembra Nieves Herrero. E daquelas poeiras, estas lameiras. Despois chegaría o recoñecemento da Unesco. Carmen Cipriano (Universidad de Castilla-La Mancha, UCLM), implicada no recente percorrido da cerámica de Talavera de la Reina cara a declaración de Patrimonio da Humanidade, non agocha decepción e descontento unha vez acadado o propósito e instrumentalizado por tirios e troianos.

O poder das historias e a capela dos reis de Galicia

Julián López García, catedrático de Antropoloxía da UNED, insiste no poder das historias nun relatorio que leva por título Andar o Camiño con algo máis ca pan e viño e que pronuncia no castelo de Pambre, mandado erguer por Gonzalo Ozores de Ulloa, malia que as xentes da contorna saiban que o construíron os mouros da noite para a mañá. Os contos novos substitúen historias de vello. As guías turísticas que acompañan o paseo polos tellados catedralicios composteláns falan do reino de Asturias mentres se mantén pechada baixo chave e agochada ao público a capela na que están soterrados os reis de Galicia.

Sabe que as historias importan Camila del Mármol (UB). Estuda a memoria dos cátaros e como as festas de recreación histórica e iniciativas no Pireneo catalá como o Camí del bons homens, un roteiro de montaña, serviron para construír identidade e enriquecer as narrativas soberanistas. «O nacionalismo afectivo», definido por Millitz e Schurr.

Xa na tradición galeguista do século XIX se comprende a importancia da conquista da fin do mundo a través dun discurso idealizador que bebe de referencias clásicas. Nieves Herrero define as inventios céltica e atlantista de Murguía como un «apropiarse da heterodesignación para convertela en fortaleza e subverter a orde».

As peregrinaxes cara ao poñente están conectadas á renovación e fertilidade. Lembra Herrero os cultos precristiáns que antecederon os xacobeos. Boa parte do trazado do Camiño Primitivo de Lugo e arredores segue ao milímetro a vía romana XIX que comunicaba Astorga e Braga. Na parroquia de Santa Eulalia de Bóveda (Lugo), que atesoura un templo de pinturas únicas de época tardorromana ou sueva, o arqueólogo Felipe Airas Vilas ten unha resposta para quen considera extraordinario que unha alfaia semellante estea nun lugar tan remoto: «isto era o centro da Gallaecia; estaba ao pé da AP-9 da época».

Os Camiños de Santiago furan a Terra do Medio polas mesmas estradas e corredoiras que levaron as veciñas ás feiras cun caldeiro de polbo, catro queixos ou unha presada de melindres. As variantes son tantas como tabernas e cantinas. O mundo patriarcal teimou en facer dos camiños un lugar inseguro e hostil para as mulleres, explica Julián López. O Camiño de Santiago revélase/rebélase como un destino procurado por mulleres que quedan para ir andar ou que, directamente, andan soas. Mulleres en soidade, como as que investiga Borja Rivero na Universidad de Estremadura. A protagonista da novela Camiño de paixóns de Carlos Meixide vén de ficar viúva. A Nicola de Ein sommer in Salamanca sabe que a relación co seu home rachou.

O «polvo» do Camiño

O Camiño de Santiago preséntase a cotío como un proceso de dó e sanación. Relata Juan Antonio Flores (UCLM) como a peregrinaxe xacobea ten esa vitola de turismo slow e introspectivo –talvez polo efecto do Peregrino de Compostela de Paulo Coelho– e mesmo se relaciona con terapias coma o mindfulness. Nos días previos á onomástica de Santiago Apóstolo, os grupos saen coa parva, de madrugada. Non se lles percibe nin o slow nin o mindfulness, pero –claro– a peregrinaxe vai por dentro. Andan a marchas forzadas e cantan a berros cancións relixiosas antes de conquistar a ponte de Ribadiso (Arzúa), que separa a diocese de Lugo da arquidiocese de Santiago de Compostela.

 

Braulio Vilariño, taberneiro de Palas de Rei e activista en colectivos mútiples como o Instituto de Estudos Ulloáns ou a asocición Agrocuir, desvela a existencia de albergues especializados en público botelloneiro. No último (que non derradeiro, agardemos) verán prepandémico, Braulio e quen escribe esta crónica tomabamos unha auga con gas á tardiña na terraza da Casa do Outeiro. Dúas persoas ataviadas de peregrinas, unha muller e un home, fixeron a súa orde de consumición: «Dos gintonics y un gramo de coca». Outra vez, o poder das historias e do relato contemporáneo que sitúa Galicia como unha arcadia de drogas (e marisco) baratísimas. A ollada exerior e alterizante, di Nieves Herrero, que tantas veces practicamos nós mesmas.

A mariscada de fin de Camiño en Compostela. O reclamo das paisaxes dos produtos con denominación de orixe, como explicaría Xavier Medina, catedrático da Oberta de Catalunya, en Santiago de Albá, onde Xosé Luís Carreira elabora queixos de Arzúa-Ulloa ecolóxicos baixo a marca Arqueixal. O camiño son tamén churrascadas, tradicións de hai vinte minutos. E queimada, esa inventio fraguiana de cando era ministro de Información y Turismo.

A festa. E o que xurda. Celeste Jiménez de Madariaga, profesora na Universidade Huelva, apréndenos que «el polvo del Rocío» vai moito máis aló do pó (do branco e do outro) e do polbo. Jordi Roca, da Universitat Rovira i Virgili, antropólogo do amor, achéganos na capela da Mota de Arzúa o concepto de limerencia, «ese estado mental involuntario que resulta da atracción romántica». Como cando Fernando Esquío desandou o Camiño e entrou namorado na muralla, pola porta do Carme:

«O amor que eu levei

de Santiago a Lugo».

A cadea de copias xacobea sérvese da atracción e do sobrecollemento que xa lle supuxo a Idácio no século IV ver o espectáculo do sol a incendiar o Atlántico. Un «temor sacrílego», en palabras de Nieves Herrero. A inventio fraguiana perfecciona e reelabora o mito eterno do Finisterrae.