Paquito e a parteira (Historia baixo un paraugas)

Abrir un álbum familiar é sempre viaxar á eternidade detida un intre, aquel preciso instante en que alguén decide atrapar o decorrer da vida, para acariñala sobre unha superficie de nitrato de prata.

Na miña casa non había cámara de fotos. Era un luxo que non se podía permitir un labrego que comía a diario papas de millo e caldo, ovos e touciño. E leite. Mais cando había azucre, non había café, e cando había café non había azucre. Non obstante, na miña casa hai centos de fotografías que constitúen un verdadeiro arquivo vital, que traza con perfección emocional os vieiros de cada un dos meus tíos, tías e os numerosísimos curmáns e curmás espallados polo mundo.

E é que a miña avoa Benigna, alcumada «a Pescada», atesourou durante anos aquelas cartas chegadas desde Venezuela, Suíza ou Barcelona, que traían novas da súa prole emigrante, epístolas íntimas acompañadas en moitas ocasións dunha imaxe que retornaba ao epicentro xenético. Alí, no seu humilde baúl, a carón dunha tableta de chocolate que gardaba para os netiños da casa, a vella Pescada reconstruía o seu particular bosque de cromosomas, estratificando case xeoloxicamente as xeracións de fillas, netas e bisnetas. Porque ela, que fora filla única, tivera dezaseis fillos, e sobre a súa gran figura de matriarca xiraban en tódalas direccións os lazos daquel clan obrigado á dispersión pola miseria.

A Benigna tivera, si, dezaseis partos, mais soamente chegaron á idade adulta cinco fillas e catro fillos. No certificado expedido en 1921 polo médico local, fica a nena sen nome, acabada de nacer, que tería sido tía miña, mais que non saíu adiante «por falta de viabilidad», como reza o documento oficial.

A pobre Pescada pasou a vida entre embarazos e partos, forte para se recuperar e gobernar a casa e criar os fillos. Casárona na adolescencia cun emigrante retornado de Bos Aires, pensando que viña rico. Pero nada máis lonxe da realidade… Era ela tan noviña que aínda estiveron un tempo, tralo casamento, xebrados, cada un na casa dos seus, ata que ela, como adoitaba dicirse, fose muller.

Non houbo tempo apenas para aprender a ler nin a escribir, e a vida case concéntrica da aldea púxolle pronto un pano negro á cabeza, un rosario nas mans e unha impresionante bagaxe cultural sincrética que mesturaba o rezo diario do rosario coa crenza nos avisos da morte, se viña a pega e picaba co peto na fiestra, se grallaba o corvo sinistro, se viña un ar, se a luz da lúa nos alumeaba na cara, se se durmía cos zapatos baixo da cama… O meu nacemento produciulle grande inquedanza, pois adiviñaba na chegada da neta o final dos seus días, coma se unha nova meiga viñera ocupar o lugar da parteira. Nacera en 1896, e cando faleceu aos oitenta e seis anos, un lamento comunal percorreu a parroquia: «fóisenos a parteira!».

Benigna, a parteira, co seu fillo Jaime.

En efecto, socorreu con sabedoría vital durante longos anos as mulleres no momento do parto, ao tempo que botaba un responso para adiviñarlle a alguén se lle ía ir ben tal ou tal asunto, así como curaba os mulveiros co corno de alicornio, musitaba unha letanía, curaba as verrugas co leite da planta ceruda, acudía puntualmente ao Preceuto, limpaba os luxos dos ollos coa semente do galocristo, e gardaba a carón do rosario unha castaña de indias. Era, como ben ensina Lisón Tolosana, un repositorio do saber tradicional tan ben definido na poliédrica denominación de «sabia», a muller que Sabe.

E así como lle deixou ao meu pai a casa e unha manda de quinto e tercio para que puidera continuar traballando as terras, foi diseminando os seus saberes entre o resto dos seus fillos e fillas: a miña tía Isolina botaba o responso -aínda mo botou a min o día antes de me presentar ás oposicións, e como lle saíu ben sen equivocarse en nada no padrenuestro, díxome que aprobaría, como así foi-. A tía Elia conserva e segue a empregar o corno de alicornio para coutar picadelas de araña e outros velenos. O tío Manolo entende de herbas e remedios caseiros de todo tipo. O tío Pepe ía á procura do galocristo cando viña de Barcelona. A tía Manuela conservaba nunha caixiña secreta aquela castaña de indias que endexamais me deixou coller, engadindo ao enigma un estrato máis de misterio…

A miña avoa chamáballe «andulerías», pero cría no seu poder e practicaba a súa poética infalible desafiando os interditos do bispo panonio San Martiño de Dumio

A miña avoa e a súa prole seguían, pois, desafiando os interditos do bispo panonio San Martiño de Dumio quen, no seu De correctione rusticorum, alá polo século VI, pretendía corrixir os rústicos -do rus, campo-, nunha serie de disposicións contra a superstición, e como se ve, inutilmente, pois boa parte das crenzas e prácticas que intentaba desterrar sobreviviron ata os nosos días. A miña avoa chamáballe «andulerías», pero cría no seu poder e practicaba a súa poética infalible.

Eu non sei se no meu torrente sanguíneo ficou algo da fascinante avoa Benigna. Emily Dickinson fala da poesía coma un don profético, e denomínao, sen rubor nin ambaxes, «a bruxería»… Eu non sei -digo-, se en min ficou algo da fascinante avoa Benigna. Quizais si, e este bosque de cromosomas ten algo do seu pequeno baúl onde gardaba pacientemente a memoria humildísima dos seus. Ela, a matriarca, arredor de quen xiraban en tódalas direccións os lazos daquel clan obrigado á dispersión pola miseria.

Benigna, cos seus fillos un 25 de xullo, de comezos dos anos 70.

Unha dispersión que parecía suspenderse provisoriamente nunha data simbólica: o 25 de xullo, día do Santiago, a festa parroquial de Castroncelos. Acudían entón desde os máis remotos puntos do planeta novos acentos e culturas que viñan reencontrarse coa matriz nunca esquecida, con inmensa alegría, durmindo todos xuntos, ás remexidas, uns no corredor, outros incluso na palleira porque non había cama pra todos. E ese intre climático merecía, sen dúbida, pasar á historia da nosa intrahistoria, e algún dos meus tíos chegados da civilización enfocaba o seu obxectivo cara ao rostro milenario da Pescada para inmortalizar a sabia, a parteira, o arquetipo da vella ancestral que é dona do noso Arco de cores, para en fin ficar para sempre coa imaxe da mai.

Benigna.

Entre as numerosas fotografías familiares realizadas o día da festa, hai unha imaxe que sempre me produciu unha fonda tenrura, ao tempo que me impelía a (re)pensarnos no choque de realidades, pois contiña a posibilidade do imprevisible encontro marabilloso.

Estamos en 1969. Ese ano, no mes de maio, mentres en París aínda se escoitaban os ecos do (g)rêve général, casaba en Barcelona unha das netas da Benigna, a Mari, filla do meu tío Pepe e da tía Mercedes da casa da Habanera, en Ríos. Aquel ano, polo Santiago, houbo por tanto un convidado máis: o flamante novo neto catalán, Francisco Pérez Celarain, Paquito.

De pai catalán e nai vasca, Paquito chegou a Vilarmao con 26 anos, completando un Galeusca particular na súa biografía. Un enxeñeiro industrial, republicano, catalanista, soñando na esquerda próxima aos postulados libertarios pon o pé no Camiño Real, que era unha corredoira, e albisca os primeiros palleiros daquela sociedade preindustrial que acababa de facer a malla. En broma unha miña tía chamoulle «piollo apegadizo», por ser «de sangre fría» -é dicir, sobriño político-, e el, bondadoso e inxenuo, pouco afeito á retranca galega, sentiuse ferido pola exclusión, e cincuenta anos despois aínda recrea aquela escena cun inmenso sorriso…

Paquito chegou a Vilarmao con 26 anos. Un enxeñeiro industrial, republicano, catalanista, soñando na esquerda próxima aos postulados libertarios pon o pé no Camiño Real, que era unha corredoira, e albisca os primeiros palleiros daquela sociedade preindustrial que acababa de facer a malla

Estamos en 1969. É o día do Santiago. A avoa Benigna vai polo camiño da misa. Tras dela veñen dúas das súas netas cantando e soñando coa verbena e coa orquestra. Óense as campás que anuncian o comezo do rito e os primeiros estalos dos foguetes. A vella continúa o seu camiño malia o sol, que no alto do ceo queima coma o lume. O Paquito adiántase entón e rapidamente abre un paraugas que tivo a ben coller pra tapar á anciá do rigor da canícula.

Baixo o paraugas, unha escena que recrea a unión imprevisible que só fai posible o amor, a fusión da antítese total a pesar dos prexuízos do mundo: o mozo de impoluto traxe branco e a velliña de rigoroso loito. O enxeñeiro e a labrega. O casado de novo e a viúva de vello. A elegancia do traxe e a humildade do vestidiño confeccionado na casa. O ateísmo e a relixiosidade sincrética. O racionalismo e a superstición. O século XX e a atemporalidade do mundo tradicional. O rus  a civitas. O culto e o popular…

Baixo o paraugas, a antítese e os binarismos maniqueos non teñen lugar. Porque baixo o paraugas, simplemente a Vida… A vida, aquí, un paraugas non feito para parar a auga senón para acoller a suma imposible da Galicia ancestral e da Cataluña industrial e do progreso, do interior do rural no final do mundo, e da apertura marítima cara ao Mediterráneo. Un paraugas aberto polas mans da delicadeza para comprender con amor a diferenza: de idade, de procedencia, de clase, de lingua. E a Benigna soubo, mirando con orgullo cara á cámara, que tiña un neto máis naquel Francisco Pérez Celarain, que sorría ao obxectivo cando o meu tío Antonio o chamou e lle dixo: a ver piollo apegadizo, mira praiquí, Paquito…

Benigna e Paquito no comedor da casa do Pescado.
cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail