Eu tiña un buratiño na zapatilla vermella, e víaseme a deda apuntando a humildade. A miña curmá Solange levaba zapatos ortopédicos, e a súa irmá, Amparito, levaba unhas bailarinas gastadas. Recordo exactamente aquel momento, sentadas nunhas escaleiras máxicas que non conducían a ningures pois remataban na alta parede de pedra da palleira dos veciños. Xogabamos a ser meigas. Colliamos uns herbascos para facermos apócemas, e o fondo recendo do frescor do río Saa quedou na miña pituitaria para sempre como o olor da felicidade máis sinxela. Probablemente porque, como di Joaquim Fuster, a solidez e a permanencia dun recordo están relacionadas coas circunstancias emocionais nas que foi adquirido.

Chegado o mes de agosto, ano tras ano, cumpríase aquel rito do reencontro, coma se nos viramos onte para continuar o xogo e a conversa. Elas vivían no País Vasco, onde os meus tíos se instalaran canda a forza de arrastre da emigración dos anos 50, que levou a Euskadi unha parte moi importante da aldea de Saa, alí onde enraíza o meu bosque materno de cromosomas. Entre a fumeira das chemineas industriais e a ría medraron coa bifurcación vital que se forma na aorta de todo emigrante, co son subterráneo dun caudal profundo que fala noutra lingua e doutro tempo, máis ou menos remoto, con maior ou menor intensidade.

Elas eran pequeniñas, coma min, e aínda non percibían o xordo rumor desa corrente no seu sangue máis que naqueles intres da chegada ao lugar e da fractura estraña da despedida cando arrancaba o Ford Fiesta azul de madrugada, coma un unicornio con sono disposto a atravesar Castela pola fresca.

Quizais intuía eu a dupla natureza cultural daquelas nenas bondadosas e fortes a un tempo, fráxiles e seguras, alegres e ao mesmo tempo reconcentradas. Aquela vivencia fluída dos opostos que se entretecen e harmonizan, así como eu vivía ante elas o dúplice comportamento lingüístico da nena galegofalante que se adaptaba, por deferencia, á diferenza idiomática. Algo que eu fun cambiando paulatinamente na adolescencia ata lles falar sempre en galego, e que elas integraron con natural intelixencia, respecto e amor, non só por min senón tamén pola lingua dos seus.

Os seus viñan de Saa e de Cereixa. A súa nai, a Amparo de Venas, a costureiriña bonita, irmá da miña nai, casara co Manolo d’Alende, o bo mozo de ondulado cabelo loiro, do lugar preciso onde, segundo algúns, a lenda sitúa a orixe de María Castaña.

Non se sabe se foi nos atemporais tempos de María Castaña, mais sábese que no século XIV existiu unha tal María Castaña, dona do coto de Cereixa, e que o seu home Martín Cego e os seus fillos Gonzalo e Alfonso mataron o mordomo do bispo de Lugo, Francisco Fernández, que viña cobrar os impostos. Este feito obriga, en xuño de 1386, a María Castaña e aos seus, como castigo, a facer doazón dos seus bens ao bispo.

            Manuel Risco, España Sagrada, Tomo XLI (1798).

O mito da muller medieval rebelde ficou entre a poboación local ata os nosos días, como ten estudado o historiador Xurxo Ayán. Algunhas xentes sinalan a gran casa da outra beira do río (d’Alén de, máis aló de, neste caso o río), ao pé do castro de San Lourenzo, como asento primeiro daquela dona, noutrora identificada pola Igrexa coma unha tola, e hoxe reivindicada coma unha aguerrida e insólita Irmandiña en terras de Brollón.

Ao meu tío Manolo sempre se lle coñeceu co alcume do «Lendes», como abreviada identificación co lugar de nacemento. E coma se no espazo daquela gran casa soa sobrevoase o espírito revoltado daquela ignota María Castaña, el medrou arrodeado de mulleres soas, que vivían como querían a súa vida. E igual que acontecera séculos atrás coa María Castaña, elas pasaron a encarnar a contraimaxe da boa muller.

Eu sempre gustei daquela cantiguiña radical na voz da miña benquerida Mercedes Peón:

O río cando vai cheo

Leva carballos e follas

Tamén debía levare

As linguas marmuradoras.

As linguas marmuradoras eran, en moitos casos, as dos homes que as pretendían, acosaban e roubaban, e que alardeaban de manteren relacións con elas. Aqueles mesmos que lles puxeron o sobrenome das «Garcillanas», vocábulo que parece vir da voz arcaica «garzonear», que significa «solicitar», «namorar», «cortexar» e «levar unha vida disoluta». O dicionario da Real Academia Española sinálao como un vocábulo en desuso. Mais na memoria popular non caeu en desuso o recordo da mala sona daquelas dúas pobres mulleres, nai e filla, que herdaron o descrédito, e foron perdendo a herdanza. Manuela a nai, Otilia a filla; bisavoa e avoa, respectivamente, das miñas curmás.

De nena eu ía cos meus pais á festa do Rosario a Alende. Sempre me impresionou aquela casa, os fermosos esgrafiados curvos das paredes, as columnas graníticas do corredor, que semellaban as dunha igrexa –como en efecto eran, pois proviñan do aproveitamento dos restos do antigo templo do San Lourenzo, sito no curuto do castro–. Pero sobre todo impresionábame o negrume da gran cociña envolta no vapor das potas do cocido, remexidas por aquela muller enloitada, en cuxo rostro podía adiviñarse unha antiga e rexa beleza.

Otilia recibíanos sempre con grande alegría, pero a miña mente infantil, impresionable e hipersensible, percibía naquelas grandes estancias un antigo esplendor perdido que non sabía interpretar. Era o esplendor da casa rica vida a menos, gobernada como se podía polas mans das dúas labregas que non coñeceran marido, e que por ese motivo, na sociedade patriarcal na que viviron, eran consideradas presa fácil, desprotexidas e a miúdo enganadas baixo falsas promesas de amor. Chegada a guerra civil, os fascistas da zona saquearon a casa, pero ao longo da existencia de ámbalas dúas perdurou outro tipo de guerra: a máis próxima e cotiá, a que ataca e saquea na esfera íntima, os cartos, as terras, pero tamén a honra, e con ela, os soños.

Un día pola mañá na arada, a Otilia sentiu que a leira xiraba arredor e unha gota de suor fría correulle polo rostro abaixo. Tivo que sentar un intre, para axiña erguerse a guiar os bois. Eran os primeiros síntomas da nova vida que estaba a medrar no seu ventre de moza solteira. Non era a primeira nin ía ser a última. Os estudos sociolóxicos revelan a enorme frecuencia da maternidade na solteiría das mulleres galegas da nosa sociedade tradicional, en comparanza co resto do Estado, e a relativa aceptación social do feito considerado coma unha «falta», que ficaba en certo modo atenuado pola posterior entrega maternal na crianza da criatura.

Otilia tivo soa o seu único filliño. Do amor coñecido na placidez do campo entre Chavaga e Cereixa non xurdiu contrato matrimonial ningún, seguranza ningunha nin pai para o neno que chegaba ao mundo destinado a ser un «fillo do palleiro». Segundo se conta na familia, a propia nai da Otilia, a señora Manuela, non quixo que a filla casase, preferindo que quedase n’Alende con ela. Non era este un feito illado na economía tradicional labrega, onde a filla estaba destinada a coidar dos proxenitores na súa vellez e ficar ao seu lado. Otilia obedeceu aquel mandato antropolóxico ditado polo egoísmo e por un dereito consuetudinario non escrito, pero cos anos, seica a pobre Otilia suspiraba por aquel amor de xuventude e pai do seu fillo, que marchara á cidade e se colocara ben. E tal como a Sabela do conto de Castelao suspiraba na vellez polo seu bailador da mocidade, a Otilia albiscou moitos anos despois nunha festa ou nunha feira aquel home aposto co que gozara entre o trevo, e pensou: agora eu sería, canda el, unha señora… E unha bágoa invisible, desas que se choran pra dentro, esvarou pola cara interior da súa epiderme castigada polo sol da seitura.

O tío Lendes nunca falou co seu pai. Foi criado co inmenso mimo da nai que o acariñaba coma un tesouro, resgardándoo canto puido dos duros labores do campo, mandándoo estudar, ata que casou, á Abrence, co afamado mestre Don Agapito. Aquel seu meniño loiro coma un anxo non ía andar esclavo coma ela. Naquela burbulla do xineceo d’Alende, o neno Manuel non obstante sentía a falta da figura paterna e o peso da deshonra de ser fillo de solteira: unha mancha de nacemento, aínda que invisible, tan inxustamente herdada polos nenos.

Casou novo e foi feliz coa súa costureiriña bonita de Saa, a mellor muller do mundo. Con ela tivo catro fillas e un fillo, con quen soubo exercer de pai, sen modelo de ningún tipo, dado que el non o tivera. En Bilbao traballou toda a vida nunha fábrica de osíxeno, que debe ser un dos oficios máis poéticos que existen. Aquel osíxeno que en certo modo lle faltara na infancia, sempre impelido ao gran interrogante sobre a súa propia identidade, en silencio, e ata o final.

Algúns días antes de morrer, o tío Lendes díxolle á súa muller: hoxe soñei co meu pai. A miña tía, estupefacta, respondeu: «pero se nunca falaches con el, se non o coñeciches… E que che dixo?». Pero el, coa lucidez de quen está próximo xa a outro tipo de coñecemento transcendente, contestou: «Nada. Nada me dixo. Pero era meu pai, e vino».

A súa nai, Otilia, falecera algúns anos antes, coa mente perdida en desvarío, igual que acontecera coa súa nai. Casara xa na madurez con Antonio Morillo, ao que todos coñecemos como o «Lagareto». Moi significativamente, a casa d’Alende, propiedade de Manuela e de Otilia, alcumadas pola xente –eses micropoderes patriarcais máis próximos–, como «as Garcillanas», pasou a ser chamada comunmente como a casa do «Lagareto». Superpoñéndose a memoria do home alleo sobre a das mulleres orixinarias e propietarias, pechábase o círculo pernicioso que comezara co insulto e remataba co esquezo.

As palabras, e mesmo a súa desaparición, din case todo do que somos. Por iso hai algunhas que morren e outras, fermosas, que luxamos cubríndoas de capas de veleno e prexuízos. A gran hipocrisía da moral cristiá levou a que unha garcillana, que en orixe sería unicamente unha muller que goza do pracer, da liberdade e do amor, se identificase coa desorde vital, co pecado, co mal. E así invisibilízase a enorme fortaleza da muller soa, labrega forte á fronte do traballo e da familia. Otilia representa en certo modo, o arquetipo exaltado polo galeguismo filóxino do XIX e comezos do XX: a gran Nai identificada coa terra, doce e poderosa a un tempo. Recibía os seus netiños cun bo pote de chiculate quente, e levábaos acariñar os animais no campo ou admiralos nas cortes: aqueles enormes becerros e porcos cebados que fascinaban ás miñas pequenas curmás, pouco afeitas á gran facenda de casa boa.

As miñas curmás son descendentes das Garcillanas, como eu o son da Pixota, mal nome co que alcumaron a miña bisavoa paterna. En realidade, a miña bisavoa, parecía herdar o sobrenome dunha devanceira súa, que tivera sete fillos de solteira. A súa maternidade libre fixo que as linguas marmuradoras fixesen dela a «muller pixota», á que lle gustan os homes, a que goza das «pixas». Mais en galego, a palabra pixota é tamén un peixe, sinónimo de «pescada», e ocultando a maldade e o prexuízo no eufemismo, as xentes pasaron a chamarlle a «Pescada», do que vén o nome da casa do Pescado. Precisamente esta miña bisavoa, a Pixota, foi gran amiga da Garcillana vella, ambas chamadas Manuela. Mulleres goberneiras de forte carácter á fronte das súas casas.

Eu tiña un buratiño na zapatilla vermella, e víaseme a deda apuntando a humildade. A miña curmá Solange levaba zapatos ortopédicos, e a súa irmá, Amparito, levaba unhas bailarinas gastadas. Recordo exactamente aquel momento, sentadas nunhas escaleiras máxicas que non conducían a ningures pois remataban na alta parede de pedra da palleira dos veciños. Xogabamos a ser meigas. Aínda non sabiamos que eramos, nun novo tempo, a Pixota e as Garcillanas, destinadas a salvagardar e limpar con amor unha memoria íntima manchada pola perversión dos poderes.

Por iso imos xuntas Alén do río, Alén da marmuración, Alén dos odios. Imos xuntas, naquela unidade primeira, irrepetible, de novo, á Alende.