Os ollos da miña nai

O poeta uruguaio, de orixe polonesa, Mauricio Rosencof resistiu trece anos o cativerio ao que foi sometido nun calabozo subterráneo por liderar o movemento social Tupamaro. Un día, estando preso, escoou unha pequena pluma ao pozo onde el se atopaba, e dese intre xurdiu un poema estarrecedor que comeza dicindo: «¿Dónde está tu pájaro, plumita?». O paxaro era, evidentemente, coma aquela pequena ave da canción do prisioneiro, a metáfora da esperanza e da liberdade.

Onde está o paxaro de cada un e cada unha de nós?

Cando paría unha muller do pobo seri (en México), a placenta que protexía a criatura era enterrada, de modo que para lle preguntar a alguén de onde é (ou de quen vés sendo), a lingua seri formula a seguinte cuestión: «Miixöni quih zó hant ano tiij?», que quere dicir literalmente: «Onde está enterrada a túa placenta?».

A etimoloxía ensina onde está o noso verdadeiro bosque (de cromosomas), máis aló do clan, da tribo e da fronteira, e da superposición das liñaxes, estirpes, esencialismos, cédulas, carnés, clases ou Estados: no refuxio natural libre que vén do centro oculto da madeira, que é materia da mai

Do voo ascensional da ave libre á profunda ancoraxe da procedencia, para min a gran pregunta resólvese na materia materna. E é que materia e mai son en realidade o mesmo, pois a etimoloxía ensina que a palabra materia, que en latín significa «substancia da que están feitas as cousas», alude tamén á madeira do interior da árbore, e a lingüística relaciónaa co vocábulo māter (a nai, a fonte, a orixe). A etimoloxía ensina pois, a quen a escoite, onde está o noso verdadeiro bosque (de cromosomas), máis aló do clan, da tribo e da fronteira, e da superposición das liñaxes, estirpes, esencialismos, cédulas, carnés, clases ou Estados: no refuxio natural libre que vén do centro oculto da madeira, que é materia da mai.

Pero a miúdo a mai deveu simbólica Nai, metonimicamente reducida á matriz,  disolvéndose así, na mi(s)tificación, a figura real e concreta da mai muller, que é única por diversa, coma a propia vida, irredutible.

Así pois, eu non son filla de Xea, nin de Deméter, nin das Matres Galaicas, por moi amadas que sexan para min tales representacións das potencias simbólicas maternas. Eu son filla de Olga Presa Rodríguez, a última filla do José e da Carmiña de Venas, do lugar d’A Pousa, en Saa. Desa muller concreta e material, única no mundo, veño eu.

«De min non has poder contar nada». Miña mai estábase a referir á ausencia de grandes cambios e aventuras na súa vida, aos grandes feitos, eses que desde sempre pareceron construír a grande Historia, contada polos homes, vencedores, raza branca, sexo e clase dominante, e por suposto nas súas linguas e linguaxes

Ante a lectura dos textos que fun escribindo para esta serie, a miña mai exclamou un día: «de min non has poder contar nada, porque eu non teño historia». Impresionada pola afirmación dela, ben comprendía eu que estaba a se referir á ausencia de grandes cambios e aventuras na súa vida, aos grandes feitos, eses que desde sempre pareceron construír a grande Historia, contada polos homes, polos vencedores, pola raza branca, polo sexo e pola clase dominante, e por suposto nas súas linguas e linguaxes, deixando sempre fóra as mulleres e as súas criaturas.

A lúcida afirmación da miña mai inscribíase, en efecto, nas aforas da Historia, destinada a ese invisible territorio do dobre exilio das mulleres de extracción humilde. Unha labrega que apenas viaxou, que nin sequera coñeceu o desgarro migratorio que leva canda si unha innegable aventura vital, pregúntase: cando unha non ve mundo, pode o mundo vela a ela?

Sendo a última filla, estaba chamada a quedar, polo imperativo antropolóxico galaico, na casa familiar para atender dos pais, ou casar noviña en casa allea e ocupar o lugar ex-céntrico a carón da sogra, no difícil equilibrio que só se acada con boa vontade e paz, como ela fixo.

«De min non has poder contar nada, porque eu non teño historia». Lembrei entón os versos de Xohana Torres que din:

            Ollos de miña nai.

            Sen eles, a miña historia non ten ollos.

É a mirada da mai a que me ensinou non a extensión do mundo, senón a profundidade da vida, iso que só se ensina desde a experiencia, os saberes do real, a emoción, o amor, e para o cal a linguaxe dos patriarcas endexamais tivo palabra, quizais porque o cotián devén invisible e polo tanto impronunciable. Di o poeta Joan Margarit que cando un verso chega a dicirnos o que parecía inefable, é que as palabras ocuparon un lugar que xa tiveran na idade de ouro das linguaxes. Este verso que recompón o cosmos e o seu senso completo é a ollada da miña mai, unha orde anterior a todas as terribles escisións que padecemos.

Mírome pois, nos seus ollos, e recompoño, con remendos da súa memoria sensitiva, a súa historia de cariátide que sostén, sobre a cabeza, o peso do mundo nunha baldeta chea de roupa que vai lavar ao río en silencio. No silencio atronador da significación total e infinitamente fragmentaria.

O día de Reis de 1946

Hoxe é o día de Reis de 1946. A miña mai é unha nena de tres anos á que vexo polo canal sutil dun recordo transferido, polos órganos da intuición e do amor. Na corte múan dúas vaquiñas famélicas que só teñen a pel e os ósos. O río vai cheo. Entre o muar das vacas e o cantar da corrente case non se escoitan os choros da nena, que marchou correndo pola estrada por ver se os camelos dos Reis deixaran algunha pegada entre as pedras, a bosta e algún garabullo. Non a detén a incógnita dun animal do deserto nin o misterio dos Magos. Nada detén os seus pequenos pés afeitos á miseria, e corre, corre pola estrada abaixo ao tempo que chora porque non lle deixaron nada eses Reis que carretaron noutrora ouro, incenso e mirra a un neno estraño, nacido nunha corte pobre tan pobre coma a da casa de Venas, no lugar d’A Pousa, en Saa.

Boneca que nunca tivo Olga Presa. Regalo polo seu 70 aniversario.

As zapatillas vermellas

A mente diminuta detense de súpeto nun carreiro á idade de tres anos, e escoita a conversa dos seus pais: «José, mira que pernas tan bonitas nos ten a nena».

A nena mira as súas zapatillas vermellas cun paxariño amarelo e bota a correr, contenta, coas súas pernas bonitas, carreiro arriba en dirección ao Castro. Así é como se aprende a sinxela lección da felicidade.

Reprodución das zapatillas vermellas da infancia de Olga Presa, no seu 75 aniversario.

Nosa Señora do loito

Hoxe é o día da Nosa Señora de 1947. A miña mai é unha meniña de catro anos e observa desde o corredor as nenas que se dirixen ao campo da festa, cos seus mellores vestidos e mesmo algunha cun lazo no pelo, ondeando á leve brisa da tardiña. Saias de raias, blusas de cadros, beleza pequena nunca vista, zapatos de estrea, pero ela, ela observa desde o corredor canda a súa irmá Amparo, catro anos maior, porque non hai moito que morreu a avoa, a mai Manuela, e estamos de loito, e así de negro vestida de arriba a abaixo, pregúntase a meniña miña mai: cantas festas dura o loito de avoa?

A nena entre troitas

Durmo co pracer de sentir durmir tralo tempo a miña mai sendo nena escoitando o doce cantar do río, o fluír permanente das augas, sempre a carón da irmá que a ampara desde o seu nome. Dorme tranquila no pequeno cuarto baixo a colcha de la da avoa, ou de manta maragata. E durmo a miña filla contándolle as augas daquel noso río de nais, que non se acaba nunca.

Durmo co pracer de sentir durmir tralo tempo a miña mai sendo nena, escoitando o doce cantar do río. Ao espertar, baixa por auga á fonte que hai ao pé da casa, con ola de barro vella. Lava as lagañas, carreta auga para o caldo, para lle cocer aos porcos, e para beberen todos. Mírase naquel espello e déixame para o futuro a súa imaxe entre troitas, porque non ten unha foto para me ensinar o seu rostro de nena. Vou recoller a súa imaxe á auga do río Saa, nítida e fermosa entre unha molécula de osíxeno e dúas de hidróxeno.

A princesa do campo

Se puidera ir bicarte, mamá, á túa nenez, iría a aquel día no que choraches tanto porque metiches nunha baldeta de auga a única boneca que tiveches, e se che desfixo porque era de cartón e ti non sabías… Trouxéracha teu pai dalgunha feira, como tamén trouxo despois, de Bilbao, unha bombilla, para que virades como era ese elemento de luz, que aínda en Saa non existía. Porque o bico que che dou, mamá, é á luz dun quinqué ou dun humildísimo candil de carburo, mentres anainas unha boneca feita de retallos que anoas, e quéreslle coma se fose de porcelana elegante, ou quizais é dunha mazaroca de millo con longa cabeleira roxa: a túa primeira princesa do campo.

A linguaxe sensible

Vai ao cortello e acariña os porcos pequenos. Anda cun año no colo. Bica o can perdido e agarima o gato orfo. A cabra vén lamber a súa man e vénlle a emoción á gorxa ao ver nacer o becerriño. Compadécese do paxaro ferido e non tangue as vacas coa aguillada por non lles facer mal no carrelo. Seica no principio dos tempos os seres humanos comprendían a linguaxe dos animais. Eu sei que os animais comprenden a túa linguaxe de nena hipersensible.

Setenta anos despois, deteste a ollar unha flor diminuta á beira do carreiro. Observas a forma das nubes e no teu camiño esquivas o ronco e a formiga para non os pisar, porque respectas a vida. Segues a ser aquela nena atenta á extraordinaria beleza do humilde.

A pedra do destino

Medra no monte coas vacas na Roda, pacendo no noso Castro mañá e tarde. Mentres o pai vai á arada ou paredar de canteiro, ou ao xornal gañar un peso. Mentres a mai vai á apaña dos nabos ou ás cozas ou cocerlle aos porcos. Mentres a irmá cose na casa para dentro e para fóra, pasa pespuntes e enfía agullas desde a mañá á noite, soñando quizais con marchar lonxe. Mentres o irmán maior estuda no Seminario porque queren que sexa cura e el non, mentres o outro irmán conduce o primeiro tractor da granxa de Veiga e viaxa en camión. Mentres todo se move e todo cambia, ti permaneces sentada na pedra da Roda sentindo sobre ti o peso ancestral do costume, destinándote a pastora, a labrega, pois es a última filla, a serodia que debe ficar na casa.

Castro da Roda, en Saa (A Pobra do Brollón).

A escola

Na escola a mestra tece ás agullas e non ensina nada. Os nenos e nenas carretámoslle leña para a estufa e ela non ensina nada. Na escola vai frío. Na escola ao meu irmán Pepe puxéronlle un medallón ao pescozo porque dixo unha palabra en galego. Na escola pegan e a mestra só ensina a doutrina e di que os roxos teñen cornos e rabo. Eu levo un nome ruso e meu pai non cre nos curas. O día do meu bautizo o crego dixo que non me podían poñer Olga só, senón María Olga, porque Olga a secas é nome de can. O papá é bo, e seica cando foi da guerra miraba cara a outro lado por deixar fuxir aqueloutros homes, pobres, di o papá e vénlle a emoción aos ollos. O papá é bo. Non ten cornos nin rabo. O papá é moi bo.

O saber

Ás noites imos á palleira do Xaquino os nenos todos de Saa, aprender as catro regras e ler e escribir. Lemos moito e facemos caligrafía. Eu soño coas palabras esdrúxulas porque parece que me cantan no padal cando as pronuncio. Todo canto sei aprendino nesta escoliña de ferrado do Isidro de Xaquino, un rapazolo que semella o xigante bondadoso de Saa, que sabe todo e entrega todo o que sabe a cambio de nada. É noite pecha e todos nos afanamos nunha multiplicación, nun ditado, porque o Isidro non quer que aprendamos doutrina, non, o Isidro quer que non sexamos analfabetos. E vexo brillar os números dunha raíz cadrada á luz do candil de carburo. A miña letra e a dos meus irmáns é idéntica porque veñen da mesma caligrafía perfecta, ensaiada nunha palleira a carón do río. E penso para min, se setenta anos despois cando un día me lembre disto, se aínda se me poñerá un nó na gorxa recordando todo o ben que nos fixo o fillo maior da casa de Xaquino de Saa, n’A Pousa.

Isidro Macía Pérez, da Casa do Xaquino de Saa.

A primeira imaxe

Olga Presa Rodríguez e a súa irmá Amparo, finais dos anos 50.

Sobre o lenzo da herba esténdese a roupa a clareo, nun continuum que non coñece a separación ou a distancia. Así a solidaria sororidade que une as irmás, que non se sabe onde empeza unha e onde acaba a outra. Por iso a primeira imaxe de cada unha delas é a primeira imaxe xuntas. A foto non fala do que sabe, e o que sabe é a infinda cadea de ouro dos segredos, das confidencias en baixiño na noite do cuarto, da feliz transfusión das palabras que son soños, do humor e do amor, do estoupido do riso, dos medos, da pluma dun paxaro que escoou pola fiestra e fala das esperanzas. Somos unha sendo dúas.

Esta mociña

A Olguita do Venas, na súa mocidade. Comezos dos anos 60.

É festa quizais, ou feira. O Pepe de Xandomingo ten un aparello de facer fotos e capta a beleza da moza fermosa, esvelta e esguía, de rostro sereno. Non hai diñeiro para colorete, non hai cartos para a barra de labios, como non hai pensamento burgués da aparencia, senón a naturalidade do que non precisa máis beleza cá propia.

Esta mociña lava a roupa no río e vai coas ovellas ao monte e por auga á fonte. Esta mociña cantaruxa o romance de Gerineldo, que aprendeu da súa nai, e a nai da avoa… E a carón da tradición popular, recita de memoria «A Margarita Debayle», de Rubén Darío, e «La infanta jorobadita», de José María Pemán. Busca os poemas nos libros da escola, na Enciclopedia, e setenta anos despois aínda invoca un por un os reis godos e todos os pobos bárbaros, así como os cabos de España: cabo de Gata en Almería, Machichaco en Vizcaya, Estaca de Bares n’A Coruña.

Ela transforma os estraños retallos dos saberes que fican na súa mente, nun ritmo poético profundo. Esta mociña que ben podería ser mestra, astronauta observando a estrela que colleu Margarita «para hacer un prendedor», esta mociña que podería ser compositora, bióloga ou poeta, esta mociña apaña nabos na mañá fría ata que se lle corta a circulación. Esta mociña ten que acoutar a xeografía dos soños ao territorio comunal das parroquias veciñas. Planta pinos nun serragoto inmenso para gañar un peso para a casa, e non ten tempo de pensar noutra vida que non a espera. E eu teño a fortuna de que esta mociña fermosa, intelixente, delicada, sutil e inmensamente boa, esta mociña que mira con modestia o obxectivo da cámara, ha ser miña mai un día.

Toda unha vida

Hoxe é un domingo de verán do ano 1961. No salón do Cumplido, na Ferreirúa, hai baile. Miña mai estrea un vestido sinxelo que lle acabou de coser a súa irmá esa noite. Segundo entra no salón, comeza a soar «Toda una vida», na voz de Machín. Aquela canción fora composta polo cubano Osvaldo Farrés en 1943, o ano en que naceu miña mai. Escribíraa para unha rapaza cuxos pais se opoñían á relación a causa da diferenza de idade. Mandárona fóra da Habana co fin de afastalos. Entón Pedro Vargas interpretou a canción no programa radiofónico La Hora Polar para que ela puidese escoitar aquela letra, aquelas notas a ela dirixidas coma un canto de amor tolo contra todo.

Miña mai, que por entón ten apenas dezaoito anos, entra no salón de baile, e xusto nese intre o disco revela a atracción súbita do Jaime de Pescado, catorce anos maior ca ela, que pensa en círculos sobre os trazos do disco na gramola do Cumplido:

Toda una vida me estaría contigo
No me importa en que forma
Ni cómo, ni dónde, pero junto a ti

Ao saír do baile, el acompáñaa á casa pasando pola ponte d’A Pousa, deixando á man esquerda o vello muíño de Marcos. E en cada paso que dan eu afirmo as posibilidades da miña existencia. Tres ou catro domingos veu el ao paseo rondala a carón do río, e faláronse, ata que ela decidiu non continuar.

Pero seis meses despois daquela breve paréntese -o tempo dun outono e dun inverno-, ela pensaba nel e el pensaba inda nela. A Olga era unha moza de dezanove anos, o Jaime tiña xa trinta e tres. Ela non coñecera o amor e el tiña xa a experiencia do bo mozo das festas e feiras. Ela viña de casa pequena e el andaba no trato dos bois. Ela tiña medo á paixón e á presión do home experimentado, e el ficaba asombrado ante a doce beleza dela, da que dicía que era «bonita coma unha virxe».

Un ano despois casaron. El levaba un traxe feito pola súa irmá, a Manuela de Pescado. Ela levaba un vestido negro de veludo feito pola súa irmá Amparo, a costureiriña bonita de Saa. Aínda o vestido branco era para as noivas ricas e a ela dáballe vergonza querer pasar polo que non era. Houbo que tirar o tabique do comedor para facer un cuarto maior e poder acoller os convidados na humilde casa de Venas.

Casamento de Jaime Novo e Olga Presa. Xaneiro de 1963.

Ao día seguinte do casamento fixeron os cinco quilómetros que separan Saa de Vilarmao. E o traxe dos domingos del, deveu á mañá seguinte, un pantalón cheo de mendos para ir arar un leiro. E a casadiña nova púxose a facer o caldo de verzas, ante a atenta ollada da sogra á que debía chamar mai sen selo. O seu dote era humilde e precario: algunhas sabas, unha batería de potas, e unha colcha de la do tear da avoa. Cando chegou á nova morada, que era unha casa vella de labrador, nin sequera había un armario e a roupa ficaba pendurada en varais. Había goteiras que chorreaban sobre vellas fotos familiares. Había que ensaiar a Feliz Idade sen a auga do río, sen o acubillo dos pais e os irmáns; e case sen tránsito, pasar de xogar coas bonecas de millo a criar unha criaturiña. Era o mandato da idade adulta naqueles dezanove anos acabados de facer.

Na engrenaxe complexa da nova familia á que se incorporaba, unha familia extensa, de nove irmáns, a miña mai foi o elo sereno e bondadoso que mantivo a harmonía e a unión entre todos, porque a súa divisa foi sempre «facer paz».

Olga Presa, primeira pola esquerda na fila do medio, coa familia Novo. Comezos dos 70.

Aínda que os seus cuñados e cuñadas xa estaban todos casados e colocados e facían a vida fóra, ela enviaba paquetes de chourizos envoltos en papel de estraza a Barcelona; reservaba o mellor unto para llo dar á cuñada de Ponferrada; dáballe ovos, leitugas ou un bolo de pan á que vivía en Piñeiros; acollía no verán á que viña de Suíza atravesando o ceo, e cando chegaba a festa deixaba a súa cama aos demais para durmir ela no chan, e traballaba durante días poñendo a casa a punto, e as claras de ovo para o roscón e as roscas. E que todo aquel universo respirase a ledicia do encontro frondoso dun inmenso bosque xenético. A todos quixo ben e todos a quixeron ben.

Aprendín así, que a paz verdadeira non se establece en grandes tratados tras guerras sanguentas, senón que se constrúe, que se fai, material e concreta para ser vivida plenamente día a día, do mesmo xeito que o meu avó materno facía paredes co seu corazón canteiro.

O vals da miseria

Sempre me preguntei se unha flor ventureira pode resistir ao bordo dun camiño, que terrible tremor deben experimentar os seus pequenos pétalos azuis ao roce dun trote de cabalo ou dun rabaño de vacas que remoscan ás doce da mañá. E como a constitución dun ánimo hipersensible unida a unha fráxil estrutura ósea podía aturar o peso do mundo. Todas estas preguntas sen resposta (sen resposta?) están nos ollos da miña mai, coma o vals agridoce de Shigeru Umebayashi.

Porque case sen tránsito nin rito de paso, a nena abandona a boneca feita dun carozo de millo e leva unha vida dentro. E a alegría de ter dous corazóns no corpo, é paralela á extrema debilidade física. As caries furan as súas moas procurando calcio, coma quen extrae ouro dunha louseira. E soña coas laranxas que venden na feira, pero ela só come caldo e patacas e pan e comprende de súbito o senso deste vals da verdadeira miseria… Un dous tres.

Canda a alegría de ter dous corazóns no corpo, o vento aínda hoxe pon os pés naquel punto do lameiro da Corga cando cargaba un carro de toxos, preñada de sete meses, e choraba para dentro pensando no seu irmán de vintesete anos, que morría nun sanatorio en Lugo, e ao que só puido ir ver unha vez nos nove meses de internamento. Porque o autobús era caro. Porque había que ir ao monte á leña, ir lavar, atender da sogra, munguir as vacas, botar un mendo fregar, ir aos nabos, ás cozas, ás pinas, á herba, á ferroia romper o xeo de Laga para lavar a roupa. Un, dous, tres. Un, dous, tres.

Había que pedir prestado un vaso de aceite unha presada de sal un chisco de azucre o lévedo do pan. Cando había azucre non había café e cando había café non había azucre Un dous tres. E vou á cantina cos cartos que me dá o meu home porque eu non dispoño de nada. E chega a primavera e agateño polas cerdeiras cunha ansia de froita do paraíso para o meu ventre delicadísimo. Un dous tres. Vou parir na casa soa durante horas. Vou enterrar o meu irmán mentres o meu fillo nace. O cosmos mírame con compaixón. Eu premo os toxos no cimo do carro coma quen baila un vals da miseria cun movemento imperceptible Un… dous tres.

Aira nevada

Caio sobre o mundo coa mesma lenta dozura cá neve. Sen un mal xesto endexamais, con levedade absoluta. Coa pureza meteorolóxica dun poema infinito que non precisa palabras. Precipítome sobre o inverno da aira para facela aínda máis fermosa. Aquí estou co meu home e os meus fillos, no ano de 1969, cando alguén chegou á Lúa e a miña mente non responde á lei da gravidade, pero as miñas mans arrancan tubérculos do subsolo. Teño vinteseis anos e estou, estamos, atadas á terra por varias leis da física e da metafísica. Nevou, nevei, non sei.

Olga Presa e Xaime Novo na aira nevada co seu fillo Carlos e a súa filla Nina. Vilarmao, 1969.

Ollos da miña mai. A miña historia naceu nun tempo que era territorio, no continuo do vivir dunha sociedade preindustrial atenta aos ciclos da vida e esquecida pola modernidade, que nunca chegou. Ollos da miña mai: coser, debullar fabas, encabar cebolas e criar os fillos, sachar a horta, escribir cartas ao lonxe. Escoitar muar as vacas na corte, munguir, plantar leitugas, fregar o piso, facer as papas, enfiar agullas, rapar ovellas, amasar pan, facer xerseis, revolver herba, e soñar non.

Estaba no lameiro da Fonte cando notou buligar no ventre unha nova vida que era eu. Poder poñer os pés no punto exacto onde a mai te sentiu por vez primeira… A carón daquela auga onde bebían os bóvidos da aldea: as vacas de Chiqué, de Maripepa, de Queitano, de Benitiño, de Remigio, de Casumira, de Reguengo, as nosas. Alí tiven lugar e o lugar está en min alí, aberto ao mundo. Coa súa vara de voz tanguía o gado miña mai aquel día, feliz de saber que viña un novo ser á súa carne, e que parecía exaltarse ante a beleza intuída daquel espazo único no centro do universo, como o son todos.

Historia dunha herba 

Olga Presa e os cans da casa na herba de Vilarmao, anos 90.

«Pode poñerse un inmenso amor na historia dunha herba», escribía Gustave Flaubert á súa amada Louise Colet. Pasaron os anos e na madurez da mai, contamos unha historia continua coma un prado. Ela senta con pracer a escoitar o zunido das abellas, a linguaxe dos grilos, os mil idiomas entrecruzados dos insectos, nese intre absoluto en que ela senta no lameiro e se achegan os cans da casa, como se achegan a ela todos os animais guiados polo instinto da tenrura. Descansa no medio do planeta con toda a bioloxía esperta ao seu arredor, cadaquén cumprindo a súa función no cosmos.

Descansa despois de ter carretado cinco millóns de baldetas cheas de roupa, dous millóns de cestas de patacas grandes e pequenas, cen mil feixes de nabos, cincuenta mil de millo, dez mil cántaras de leite, sete mil ordeñadoras e tres nenos ao carrelo. Ese peso descomunal esmagoulle as vértebras e a cirurxía tivo que lle soldar dúas delas no pescozo, coma quen opera unha cariátide esvelta do Partenón de Atenas. Pode poñerse un inmenso amor na historia dunha herba.

Non

É un día calquera de verán ás cinco da tarde. Ela é rapaza nova e algunhas mulleres de Saa xúntanse onda a ponte a falar da vida. Miña mai, non. É un día calquera de verán ás cinco da tarde. Ela é unha xa muller feita e dereita. A xente de Vilarmao xúntase baixo o negrillo, ou debaixo das acacias da casa de Benitiño. Miña mai, non. De maneira natural non gusta de ir ao conto, porque quizais nalgún momento a presión social da pequena comunidade se cerne sobre alguén, e xorde a crítica e hostilidade sobre as diferenzas, sobre as diverxencias atenazadas polos micropoderes, que poden facer do pequeno lugar un inferno grande. Así que ela fica na paz da súa casa, na sesta reparadora, ensinándonos, co seu silencio, que a vida é mellor cando se respecta todo. Nese intre, a plumiña do paxaro, que é metáfora da liberdade, sobrevoa a miña mente infantil e case sei dicir onde está o seu paxaro.

Si 

Si. Si a correr cos fillos polos campazos, facer carreiras e bromas. Observar marabillada a cabra no teito cos seus cabritos e ter que subir por eles para que non se manquen. Tirarnos auga desde o corredor. Facer cóxegas. Rir a cachón escapando do carneiro topón. Durmir acochados no leito. Ser amiga dos fillos, escoitar as confidencias sen endexamais xulgar. Incitar sempre a vivir a xuventude, o goce, o baile, a festa, o amor. Si. Comprender con apertura a novidade, o cambio, a transformación. Celebrar a naturalidade. Negar o pecado e a vergonza. Negar a imposición. Si. Porque entendo en profundidade a natureza sen normas nin convencións. Si a correr cos fillos polos campazos. Si. Deixalos medrar libres con mente aberta. Velos ir ao saber, ao estudo, á viaxe, ao mundo, e escoitar fascinada ao regreso a aventura das novas vidas.

As verzas

Olga Presa na portada da casa de Pescado. Ano 2005.

Volvía miña mai da horta da Cancela, con verzas para o caldo e sombreiro de palla. Parouse na portada. Eu teño por entón trinta anos. Detrás desa portada múan seis vacas e mean tres ovellas. Está meu pai petando cun martelo nunha táboa vella, intentando arranxar un anaco do cosmos. O tempo detense para que moitos anos despois eu poida ulir aínda a temperatura desa tardiña, a calma coa que a existencia aínda me fala do meu mundo redondo, onde ninguén faltaba. Sae a Consuelo de Chiqué pola ventá e pregunta: «e logo nena, que fas?». Eu respondo sorrindo: «unha foto á mamá». Pero en realidade estou gardando no corazón ese intre cunha chave sensitiva entre o verde das verzas e a extraordinaria beleza da muller madura. E teño a certeza absoluta do que é o amor. E do que é a poesía.

O goce da vida

 

Jaime Novo e Olga Presa nunha celebración familiar. Anos 90.

Atravesamos a vida contando os cartos que non tiñamos porque houbo que estudar tres fillos. Erguéndonos con noite para munguir as vacas ou tirar por un becerro que nace. Esnaquizando o lombo óso a óso para arrancar o abono das cortes. Mais no medio do inmenso labor, había o goce do barullo na matanza canda a familia toda e os amigos, agarrando os marraos, batendo o sangue, facendo filloas e chourizos, unha tonga para os nenos, zorza e roxóns. Paréceme aínda ver a Elia revolvendo a zorza e a Luísa de Patón atando, o Manolo facendo os untos coma esferas perfectas, e as mulleres lavando as tripas no rego de Lamelas.

Había no medio daquela vida dura, o goce da coza e cea de empanada con toda a casa chea de xente e o olor quente do pan, o ar branco da fariña dunha zoca que sabía a mel. O goce da partida á brisca, ao tute, cantando as corenta ou vinte en bastos. Había no medio daquela vida dura, o rezo da augardente saíndo do alambique, o primeiro viño doce, e o baile na festa, estreando vestido naquel campo onde hoxe persiste un eco a pasodobre e atraccións. E houbo, xa na madurez, o goce de saír da aldea e ir a Bilbao á voda dos sobriños, viaxar por Galicia cos fillos, e en tren para ir ver a outra filla a Barcelona: a cidade, o mar, a diferenza, a marabilla de saír de nós un intre e gozar do descanso e doutra luz non menos bela, porque nela viven os nosos netos noutra lingua, case case noutro mundo. Atravesamos a vida celebrándoa.

A pereira e o adeus 

No tránsito ao novo milenio meus pais fixeron casa nova na Aira de arriba. Pero así como miña mai gozou da nova vivenda, meu pai cada tarde e durante horas, ía sentar ao banco do corredor da casa vella, a aquel banco desde onde eu aos dous anos de idade lle dixen adeus coa man á mamá Benigna. Con quen conversaba en silencio aquel home octoxenario? Nos carreiros da súa mente estaba comezando a retroceder, ata que quixo ficar alí naquela curva do espazo-tempo, parado, contemplando quizais a galla dunha pereira florecendo eternamente. Pero nin un só día miña mai se afastou del. Nin un só momento ao longo do descenso. Nin un só intre na longa noite da enfermidade. E coa serena sabedoría de quen sabe que fixo ben, viuno irse entre o pole da primavera, onde vive para sempre.

A calma infinita

Os ollos da miña mai van cansos. Tivo que operalos porque as pálpebras se lle metían cara dentro e as pestanas rozábanlle o globo ocular. Coma se a súa extrema sensibilidade se manifestase agora nos seus ollos ao contacto da luz e o vento. O oftalmólogo receita bágoas artificiais: non sabe nada da historia das mulleres e dos seus lacrimais afeitos a suavizar a existencia.

Na calma infinita da vellez, miro unha e outra vez os ollos da miña mai coma quen se perde nunha lagoa ancestral, naquela que chegaba ata o Courel e nos fala de peixes antepasados. Coma se neles estivese todo canto son e ao mesmo tempo o misterio doutro ser, doutra muller, sinxela e sutil, sen máis pretensión que amar e respirar tranquila. Míroa e vexo a intelixencia profunda da bondade, a de quen sabe que endexamais fixo mal a ninguén e segue carreiro arriba da existencia, sen máis pretensión que amar e respirar tranquila. Míroa e vexo a súa historia grandiosa dunha muller traballadora, humilde, xenerosa, levando á práctica a intelixencia profunda, a que sostén día a día o mundo, dun xeito paciente e silencioso. Porque á marxe do Importante, está o que verdadeiramente importa.

E por iso eu contradigo a Cesare Pavese cando di que «Virá a morte e terá os teus ollos». Non. Virá a morte e non terá os teus ollos. Porque foi a Vida quen veu e era a Vida quen tiña os teus ollos, mai.

Olga Novo mirando na calma infinita á súa nai.
cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail