Pasados dous anos e medio da derrota electoral (da maioría) das mareas ou movementos do cambio galegos nas eleccións municipais de 2019, persiste a sensación de que determinadas reescrituras, formuladas entre o exabrupto fácil, a caricatura, a subxectividade anecdótica ou o delirio de poder interesado, van asentándose e priman sobre calquera outra consideración, estragando toda tentativa de análise ou diagnose política. Por iso é de agradecer que poidamos dispoñer da posibilidade de ler Pazo de inverno (editorial Galaxia, 2021), un texto ben medido de Alberto Lema, autor docto e perspicaz, no que, precisamente sen excluir a autocrítica -ás veces dura, escrutadora de (in)capacidades-, recuperamos un tempo histórico recente e concreto, unha época primeiro mitificada, unxida; logo convertido de inmediato en detritus, en exorbitada decepción, carne de reptís e agoreiros. E sabemos que a desilusión marca a transición cara ao esquecemento. A parquidade (ou afastamento) xeral dos que o viviron; a marxinación ou anulación do seu devir polas estruturas tradicionais; o emprego das usuais canles de (auto)destrucción; a agochada reivindicación do legado e da (importante) cantidade de elementos singulares aínda non esgotados, vulneran as opcións de disección destes episodios.

A última novela de Alberto Lema aparece presidida pola pericia, a variedade e a intensidade formal. En Pazo de inverno non só amosa a brillantez, temeridade, inexperiencia ou pertinencia das batallas dadas naqueles anos, tamén, e sobre todo, rememora a constitución das forzas ou poderes dunha cidade, Faro, trasunto de A Coruña, que asistiu con perplexidade ao advenimento dun movemento cidadá (os «primaveras») oufano, progresista, tendente ao ilustrado, ilusionante, un wild bunch máis inxenuo e honesto do que mandan os cánones, un colectivo imprevisible para os máis vellos e anacrónicos poderes.

O literato, concelleiro de Marea Atlántica no período descrito, elude con lucidez e elegancia a veta do morbo, a tentación do chascarrillo ou da identificación procaz. Afortunadamente, a pretensión vai por outro lado: a disección do corpo político e do tecido social anidado, revestidos ambos por unha coralidade esóxena. Funcionarios, xornalistas, profetas, ministros e alcaldes doutro tempo, vellos militantes miran e perciben a nova criatura en feliz simbiose cos certeiros procedementos narrativos. Contadas veces entraremos ao miúdo nas súas interioridades, agás no seguemento da traxectoria dun personaxe central, Helena Montes, a profesora de universidade convertida en alcaldesa. E serán varios os intres «que conmoveron ao mundo» que marcan a chegada e a marcha do goberno da cidade por parte do grupo. Intres plausibles ou directamente de inspiración real. O magma non contado debe completarse polo ávido leitor.

Novela política a modo de escolma dun periodo transgresor, insólito, tenso, robusto, a mirada escéptica pertence a un narrador en absoluto compracente que segue a ser un compañeiro en loita, un camarada que pelexará sempre desde a lealdade e a intelixencia. Co respaldo dun notable condimento cultural, de fontes de inspiración tamén clásicas e a creación de momentos tan envolventes como agudos, raras veces a distinción entre o que convencionalmente decidiu chamarse vella e nova política devén máis convincente ou intelixible.

No ano da celebración dun centenario da creadora de Marineda, o espazo Faro xurde como natural contraposición xeográfica distópica. Cidade literaria lonxe da idealización, asistimos ao desvelamento de varios Faros. Na súa versión expresionista xurde unha urbe escura, atávica, de xerarquías innegociables, un tomavistas onde as vellas sociedades privadas, exclusivas e excluíntes, fagocitadas polos seus prebostes, procuran resolver os destinos colectivos, namentres consideran o ben común un simpático produto de alterne baseado no beneficio propio.

Reacción e indecencia

E o poder máis tétrico é aquel que, empurrando toda condición ética ou deontolóxica, manobra contra a súa propia esencia. O principal achádego da novela, antítese da estéril vinganza ou de extemporáneas revanchas, por enriba á vez de demagoxias ou reduccionismos de interpretación, pasa polo retrato específico, cotiá e preciso do xornalismo, escenificado tamén na súa face máis rastreira e servil, sinónimo da traizón diaria ao oficio. A prolongación da cadea do poder, a camuflaxe de xentes do mundo das decisións ausentes máis aló de despachos e salóns, edifícase mediante a historia dun xornal local en declive, O Son de Galicia, que, dependente de cartos públicos e incapaz de recuperar un pasado ilustre que non volverá, tenta impoñer unha concepción do mundo cativa, lapidaria, un voo curto e sepultureiro tan misántropo como vulgar, tan localista como mesquiño, unha extensión indecente e sen visión periférica da rancia cidade dos cenáculos, os intereses «de sempre», a obsesión pola posesión, os nepotismos por vir ou o culto ao privilexio.

Resultan axustadas algunhas das caras e sinaturas convidadas ou captadas polo rexistro retratista de Lema, así como memorables algúns diálogos e situacións que visibilizan esa estratexia –foi chusca, tivo resultados palpables-, capaz de fixar unha imaxe perdurable. Se un pensa como se coce a miseria moral na intimidade, poderá ver ao tempo a súa gradación. O Non pasarán da lugar á extorsión. O fracaso desta, filtra nunha dirección toneladas de abxección. Pero, émulos de Lot, a mirada cara atrás devén pedra sen porvir. E a pedra, as súas pisadas, aclara o entendemento. Non por casualidade o autoengano, extirpación do coñecemento, é a primeira marca irreversible do poder.