Hamada: o fóra de campo

Cada dez ou quince días, o meu amigo Sidahmed e eu chamámonos para poñérmonos ao día das nosas respectivas vidas. E os días que non podemos falar, intercambiamos longas mensaxes de voz a través de Whatsapp, tal e como fan os personaxes da miña película Hamada, da que el é protagonista. Encántame escoitar o seu acento saharauí comezando sempre coa mesma frase: «hola hermano, ¿qué tal estás? A ver, pues aquí…». Nunca falla. Esta semana estivo a contarme un incidente que lle aconteceu a un parente seu coa policía. O rapaz, que é menor de idade, non ten papeis e pillárono traballando coa documentación dun amigo. O resultado foi un pequeno susto para os dous, unha multa a cada un e unha causa pendente que lles aplicarán cando cumpran os dezaoito.

Sidahmed gravando na hamada. Detrás, os campamentos de refuxiados saharauís.

O propio Sidahmed leva demasiado tempo xa atrapado nesa asfixiante arañeira que é a burocracia migratoria. Como tantos outros e outras saharauís que lograron chegar, dun xeito ou outro, a territorio español, o meu amigo está á espera de que se resolva a súa solicitude para obter a condición de apátrida. Unha espera dolorosamente eterna. Durante a nosa última conversa conteille a Sidahmed que tiña que escribir este texto para Luzes. Esta nova fíxolle moita ilusión, xa que el sabe desta revista dende que coñeceu a Manuel Rivas nunha mesa redonda na que ambos os dous participaron, organizada por mor da proxección de Hamada en Cineuropa. É máis, Manuel provocoulle tal impresión que ao día seguinte fomos xuntos a Numax e mercamos varios libros seus para que Sidahmed llos regalase aos seus amigos.

Sihdamed Salek, Manuel Rivas, Eloy Domínguez, Maite Isla e Mohamed Zerga durante a conversa arredor do Sáhara Occidental coincidindo coa proxección de Hamada en Cineuropa.

Falando sobre este texto para Luzes, confeseille que cada vez estou a ter máis dificultades para atopar un ángulo orixinal ou distinto, para non repetirme ao falar ou ao escribir sobre este filme. Que máis podo dicir ou de que outro xeito podo dicilo? Sidahmed, coa súa sabedoría pragmática que tantas veces admirei, respondeume: «hermano, esta película nos ha dado muchísimas alegrías. ¿Por qué no hablas esta vez de los momentos tristes?». Pero ambos os dous sabemos que non é doado. Nin sequera el e eu volvemos falar do tema máis que nun par de ocasións.

Sidahmed e Eloy recollendo o premio á mellor película española estreada dentro das seccións competitivas da 56ª edición do Festival Internacional de Cine de Xixón. Eloy Domínguez Serén tamén recibiu o premio RCService ao director da mellor película española por Hamada no mesmo festival.

O momento máis duro desa longa viaxe que foi facer Hamada produciuse o 11 de abril de 2018. E paradoxicamente, isto aconteceu o mesmo día que a película nos dera a primeira alegría. Ese 11 de abril o meu produtor mais eu presentamos os vinte primeiros minutos do filme no Festival de Las Palmas, como parte dun encontro de posprodución. Era unha ocasión moi especial para nós, de enorme expectación, xa que a montaxe estaba aínda en proceso de desenvolvemento e era a primeira vez que calquera persoa allea á película ía ver esas imaxes. Sentiamos que amosar aquel material aínda tan tenro era como expor en público as nosas dúbidas e fraxilidades, case como amosarnos espidos, pero fixémolo. A resposta da audiencia non só foi extraordinaria, senón que ademais gañamos o premio do festival. Tanto os produtores coma min decidiramos xa dende o comezo do proxecto que o primeiro premio económico que recibira a película, fose cal fose, e fose onde fose, iría integramente destinado ao Sáhara. Chamei a Sidahmed de inmediato para contarlle as boas novas, pero o seu teléfono estaba apagado.

Sidahmed rezando na habitación da súa chavola do campamento saharauí.

Á mañá seguinte volvín chamalo dende o aeroporto, pero o seu móbil seguía aínda apagado. Ao facer escala en Barajas volvín intentalo de novo coa mesma fortuna. Activei os datos do móbil e entrei no seu Facebook para ver se o atopaba conectado, e nese momento foi cando comprendín que algo malo acontecera, aínda que non entendía o que. Sidahmed non estaba conectado, pero o muro de varios amigos comúns amosaba unha foto súa con texto en árabe sobreposto sobre a súa faciana. Eu non comprendía nada, pero lembro con detalle como se me acelerou o corazón. Nese momento xa estaba subido a un novo avión para voar a Santiago, a piques de despegar, pero chamei a todos os números de teléfono que puiden ata que finalmente respondeu alguén. Era unha amiga dos dous e notei enseguida que estaba chorando. Conxelóuseme o sangue e, mesmo antes de que ela me explicase nada, comprendín a gravidade do asunto.

Con instalación moi precarias, os centros médicos de Tindouf son importantísimos para a poboación. Na hamada, onde as temperaturas poden alcanzar os 55ºC en verán, desprovista de auga, onde é imposible desenvolver a agricultura e cun acceso reducido á electricidade, o traballo que realiza o persoal sanitario é fundamental e heroico

Os cinco campamentos de refuxiados saharauís de Tindouf contan con infraestruturas propias, incluíndo varios centros médicos. Aínda que as súas instalacións son moi precarias, como non podía ser doutro xeito, estes centros son importantísimos no día a día da poboación. É importante lembrar que as temperaturas na hamada poden alcanzar os 55ºC en verán, que esta rexión está totalmente desprovista de auga, que é imposible desenvolver calquera tipo de agricultura (malia e os progresos de varios programas pioneiros de Oxfam) e que o acceso á electricidade é aínda moi reducida. Nun contexto coma este, o traballo que realiza o persoal sanitario é, polo tanto, non só fundamental, senón tamén heroico. Pero o nivel de asistencia que poden ofrecer estes centros médicos é moi limitado e cando un paciente non pode ser tratado nos campamentos debe ser trasladado a Alxer, a 1500 quilómetros de distancia de Tindouf. Tendo en conta o gran custo que isto supón, o exército alxeriano permite aos saharauís voar de xeito gratuíto en avións militares, e moitos saharauís exercen ese dereito cando precisan desprazarse ata a capital por asuntos sanitarios, administrativos ou educativos.

Fotograma de Hamada (Suecia, Noruega, Alemania, 2018), de Eloy Domínguez Serén.

Tal e como el mesmo explica na película, a nai de Sidahmed levaba meses moi enferma e tivera que ser sometida a varias operacións cirúrxicas en Alxer. Os altos custos deste tratamento foron o principal detonante de que Sidahmed, o maior de nove irmáns e polo tanto o cabeza de familia de facto, redobrase os seus esforzos por marchar a Europa para buscar traballo e poder así enviar cartos dende alí. Aquel 11 de abril a nai de Sidahmed debía regresar aos campamentos logo dunha revisión médica en Alxer, a onde a acompañara unha das irmás pequenas de Sidahmed, Lmamia. Pero o avión no que as dúas viaxaban estrelouse pouco despois de despegar da base aérea de Boufarik e os seus 257 pasaxeiros faleceron. Os ocupantes eran na súa maioría soldados e oficiais do Exército alxeriano e os seus familiares, pero entre as vítimas había tamén trinta saharauís que, como Mbarka e a súa filla Lmamia, foran á capital para realizar diferentes tipos de trámites burocráticos e médicos.

Entereime da traxedia sentado xa no avión, a piques de despegar, e chorei durante todo o voo de Barajas ata Lavacolla. Chorei por Mbarka, por Lmamia, por Sidahmed e pola súa familia. Coñecía á nai de Sidahmed, e a súa irmá incluso fora alumna miña na escola de cinema. Logo de días terríbeis conseguín reunirme co meu amigo en Madrid. Creo que nunca coñecín a unha persoa tan íntegra e honesta. É difícil explicar a admiración e o agarimo que sinto por el. Estou convencido que neste tempo de intransixencia fachendosa e xenofobia desenmascarada moi pouca xente, sexan cidadáns, políticos ou xornalistas, se atrevería a afirmar (nin a pensar) as necidades que hoxe se din sobre os refuxiados se realmente coñecesen a un deles, se se tivesen achegado a escoitalos, se soubesen quen son e de onde veñen, se comprendesen que teñen nome, familia e soños, que teñen un pasado e deben ter un futuro, se admitisen que son un semellante. Un dos maiores obstáculos para a concienciación é o anonimato deses seres humanos, reducidos a estadísticas impersoais, a cifras sen rostro.

Zaara e Sidahmed, nunha das escenas da película.

Dicía o cineasta ruso Viktor Kossakovsky que o documental é a única arte onde calquera elemento estético case sempre posúe un aspecto ético, e cada aspecto ético pode ser usado esteticamente. E engadía que «quizais as boas persoas non deberían facer documentais». Se ben eu non estou de acordo con esta última afirmación, si é certo que todo cineasta debe ser absolutamente consciente das implicacións e das consecuencias que vai ter o seu traballo, e asumir a certeza de que a película non será máis que unha pequena parte dunha relación moito máis profunda. Non é un asunto do que un se poida desentender ao rematar a montaxe, e iso hai que aceptalo antes de filmar sequera a primeira imaxe.

Sidahmed e Eloy Domínguez Serén durante un coloquio no Festival de Cine de Xixón.

O principal obxectivo de Hamada foi sempre o de convivir co pobo saharauí, no meu caso durante oito meses, cohabitar con seres humanos dos que só se adoita saber a través dos medios de comunicación, e achegar as súas vidas a un público que doutro xeito talvez nunca tiveran a oportunidade de coñecelos, de saber quen son, que senten, que desexan, que temen ou cales son os seus soños. Nos seus seis primeiros meses de vida a película xa se viu nunha vintena de países de catro continentes e a reacción do público adoita ser moi semellante en todos eles: unha forte empatía e identificación cunha mocidade atrapada nun conflito gravísimo e, na maioría dos casos, absolutamente descoñecido para os espectadores. Pero afortunadamente, grazas a iniciativas culturais, xornalísticas, solidarias e activistas, é cada vez máis a xente que descubre a inxusta situación da chamada «última colonia de África».

Grazas, amigos e amigas saharauís, pola vosa amizade e por abrirme as portas das vosas casas. Shukran jazeelan.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail