Como o Balbino de Xosé Neira Vilas, Oscar Farías era un ninguén: «marchou deste mundo un pouco como veu, sen moita pompa», di a súa filla días despois do pasamento do pai en Bos Aires polo coronavirus. Con todo, o seu retrato é tamén o perfil da súa Arxentina natal e dos oitenta anos de feridas e de loitas que tanto el coma o seu país viviron.
Mónica Farías achegouse á ambulancia e viu a seu pai sobre a padiola. Non o sabía, pero tiña dez minutos para acompañalo. Os dez minutos que tardou a burocracia sanitaria arxentina en completar a documentación de ingreso ao sector covid do Hospital Piñero, na capital arxentina. Acomodoulle o cabelo que avanzaba sobre o seu rostro de home de 81 anos. E fíxolle promesas: que sairía de alí en poucos días. Que comerían todos unha pizza. E que beberían un viño. Era 17 de abril. E ningunha desas promesas se cumpriu.
O pai de Mónica, doutora en Xeografía pola Universidade de Washington, foi unhas das 80 mil persoas que colleron o virus no país austral e, logo de dez días ingresado, transformouse nunha das 1.600 que morreron. De momento, porque a vila de Bos Aires, os seus arrabaldes e un feixe de provincias están atravesando o seu pico de casos, segundo opinan os especialistas en epidemioloxía.
Nunha foto dos anos 70, Oscar Farías bota unhas gargalladas co seu fillo: «É unha linda imaxe e unha das poucas que temos daqueles anos nos que eu era un cativo». Lémbrao agora, un mes despois da morte do seu pai, o doutor en Historia Ruy Farías, académico que completou a súa formación na Universidade de Santiago de Compostela, e que hoxe investiga e dita cursos na Universidade Nacional de San Martín. «Nesa fotografía –explica Ruy–, estabamos na segunda casa na que vivimos nos anos en que meus pais aínda non se separaran. Era unha vivenda en construción, fría e cun galpón detrás. Unha verdadeira calamidade para a miña nai, pero un sitio xenial para os rapaces do barrio coma a miña irmá e coma min que, cando non andabamos na rúa xogando, pasabamos o tempo enriba dos muros e dos teitos», lembra.
Na imaxe, Oscar ten catro décadas menos pero gasta o mesmo bigote elegante dos últimos anos. O cabelo cano dos retratos máis novos aquí brilla co negro intenso da xuventude e o sorriso pasa da precariedade do entorno: non eran anos fáciles. Nin para a familia Farías nin para o país: «Lembro esa fotografía, estabamos os catro no teito da casa, falando e xogando. O meu pai ten aínda as roupas de traballo que, daquela, eran o sinal que identificaba a un obreiro metalmecánico cualificado. O tempo ocuparíase de eliminar esa condición», di o historiador. O tempo e o pasado recente do país austral.
Cando pase a pandemia e haxa tempo para a reflexión, pode que sexa posible perfilar aos países segundo a maneira na que fixeron fronte ao coronavirus. E pode, tamén, que haxa moitas coincidencias entre estilos de loita contra o virus e proxectos nacionais. Países gobernados por tiranos modernos que, con métodos autárquicos, controlaron o caos. Países subordinados que subordinaron as súas decisións ao ben facer dos poderosos e que remataron dilatando as accións. Países empobrecidos nos que o sistema sanitario non foi quen de dar conta dos mortos, coma antes non se deu conta dos vivos. Países liderados por xente insá que agora están superpoboados polos enfermos e os falecidos. Países que deciden. Países que agochan. Países que menten.
Di Mónica Farías que a historia do seu pai reflicte a historia da Arxentina na que naceu: «Querido por moitos e moitas, non querido por outros tantos, o meu pai tivo unha vida que –a min gústame pensar– nos conta moitas cousas do país», escribiu a filla nas redes sociais. A idea non é nova, a académica leva anos repetindo unha clase que ten como protagonista ao seu pai, un home anónimo, un Balbino da Arxentina.
«É unha clase que comecei a impartir nos Estados Unidos, na que explico dende unha perspectiva feminista o neoliberalismo en América Latina. Para iso, usaba eu a historia do meu pai», di Mónica, pero non enuncia a palabra «pai» senón que ela di «la historia de mi viejo», no castelán riopratense que, rebelde e irredento, cualifica os pais de «viejo» e «vieja» baleirando as cargas negativas e enchendo as verbas de agarimos. Cousas contraditoras dese país austral cheo de contradicións.
Oscar Farías naceu no barrio porteño de Parque Patricios cando os anos 30 estaban rematando. O peronismo aínda non comezara e as clases populares e traballadoras eran todo o explotadas que podían ser. E pode que un pouco máis aínda.
«A súa nai, Ramona Segunda Farías, era catamarqueña, dun pobo pequeno e moi humilde chamado Quirós, cerca do límite coa provincia de Santiago del Estero, a uns mil quilómetros da cidade de Bos Aires», retoma Ruy. Foron eses mil quilómetros os que aquela muller nova e pobre atravesou na procura dun traballo que, daquela, reunía as emigrantes do interior da Arxentina coas galegas que baixaban dos barcos: servir nunha casa rica na que cociñaban, criaban nenos alleos, facían as compras, comían e vivían.
«Non lembro o nome do pai biolóxico do meu pai, só coñezo o seu apelido (Sánchez). Tampouco souben nunca de onde era. Pode que porque non merecía a pena saber estas cousas: el non recoñeceu o neno e a miña avoa pariu o fillo soa e, para non perder o traballo, agochouno e o rapaz rematou nun internado», conta o historiador.
Non por triste, a chegada ao mundo de Oscar Farías foi excepcional. Esta historia xa foi contada. Unha, cen e mil veces. En castelán riopratense e en galego, porque emigrar sendo pobres non foi distinto para unha catamarqueña ou para unha galega. Pero entón, apareceu na historia arxentina un militar chamado Juan Domingo Perón: contraditorio como o país, amado e detestado coa mesma forza da paixón.
A Oscar Farías o primeiro peronismo pillouno sendo un neno interno: «Pasou unha longa tempada nun internado na localidade de Maschwitz, ás aforas de Bos Aires. Lembraba eses anos con moito agarimo porque, dicía el, ‘non faltaba nada nin ía frío’ e porque o ensino era bo», recorda Mónica.
O seu irmán Ruy tamén testemuña aqueles tempos: «Padeceu moito o afastamento da súa nai. Porén lembraba con agradecemento o ensino que lle deron nun colexio-fogar do Estado situado en Ingeniero Maschwitz. Era, daquela, outro tempo e pode que tamén outro país, porque a formación que acadou era incriblemente boa para unha persoa de tan humilde condición».
Dos estudos formais saíu transformado nun técnico-mecánico. Pero non era o único do que sabía: «Tamén coñecía de literatura e ao longo de moitos anos defendeuse ben co inglés. Ata non hai tanto, eu mesmo seguía consultándolle cousas ligadas á matemática, a xeometría ou a dinámica», engade o fillo.
A industrialización que sementou o peronismo por toda a xeografía arxentina fixo que a condición de técnico fose sinónimo de futuro: os homes atopaban traballo sen problema e, se nunha fábrica non estaban contentos, marchaba a outra sen máis. Oscar Farías coñeceu aquel mundo e Ruy rememora aqueles anos: «Pasou por diferentes obradoiros e empresas. Lémbrome agora mesmo da Bendix, una metalúrxica sita na localidade de Munro (unha vila ao norte da cidade de Bos Aires); e tamén recordo a súa caixa de ferramentas, toda en metal, que me fascinaba cando neno. Aquela caixa, penso ás veces, condensaba moito do que el era: un obreiro bastante cualificado; un traballador que, como tantos outros, foi vítima do ‘apagamento industrial’, que principiou coa ditadura do ano 1976».
Xa sen fábricas onde traballar, xa sen sindicatos que o defendesen, Oscar foi condutor de taxis, mecánico, encargado dun aparcadoiro, home dos recados, estivo no paro e fixo todo canto puido para sobrevivir os 25 anos que durou aquel proxecto de país no que as industrias non tiñan praza. «É triste admitilo, pero na miña memoria sempre é un home que laboralmente foi cara a abaixo», di Ruy. «Como o país», puntualiza Mónica.
As carencias deixan pegadas na alma, pero sobre todo no corpo. E Oscar Farías tiña moitas desas feridas que deixa o desamparo. Aínda que viña superando o cancro, era tamén quen de deixar atrás, paseniñamente, un enfisema pulmonar. Cada analítica era celebrada polo home e polos fillos. Eran tempos de recomposición, de achegamento, dunha comida compartida, da lembranza dunha película. Cos anos, o home deixara atrás os cabelos negros e brillantes da xuventude e, aínda que conservaba a figura delgada de sempre, tiña máis anos dos que aparentaba e máis penas das que quería lembrar.
«O meu pai foi sempre unha persoa de hábitos sinxelos, de xeito que as cousas que lle gustaban non tiñan demasiadas complexidades», di o fillo, e comeza unha listaxe na que o primeiro é precisamente algo moi complicado: no país de Diego Maradona e de Lionel Messi, a Oscar non lle interesaba o fútbol: «Pode que nalgunha copa do mundo, ou nun partido importante, mirase a televisión por facernos compañía. Seica era do Boca, pero dáballe igual se gañaba ou perdía», di o fillo, ao que non lle chega cun club e por iso torce por dous: o River Plate e o Deportivo Español, por pertenza xenética e comunitaria.
Así, se o deporte nacional na Arxentina non era de interese para Oscar, a Fórmula 1 si que lle apaixonaba: «Penso que un dos seus desenganos máis fortes foi aquela vez na que o corredor arxentino Carlos Reutemann perdeu o campionato mundial a mans do brasileiro Nelson Piquet na última carreira», afirma Ruy.
A cociña dábaselle moi ben e niso coinciden os dous fillos: o típico «asado» riopratense, as pizzas que trouxeron ao país os inmigrantes italianos, os guisos clásicos nas casas das familias traballadoras e unha carne «á portuguesa», compoñen un menú no que Ruy e Mónica, por separado, acertan os pratos e mesmo a orde de aparición. E tamén aseguran que era moi habilidoso coas mans: «Hai un xesto no que me recoñezo coma a súa filla e é esa ollada analítica. Sempre que eu compraba algunha cousa, calquera delas, uns zapatos tanto coma unha pota, el mirábaa con tempo, ollando cada detalle, e finalmente ofrecía un veredicto sobre a súa boa (ou mala) calidade», lembra Mónica.
O venres 17 de abril chamaron á casa de Mónica dende a residencia na que vivía o seu pai dende había dez anos. Mentres a informaban de que Oscar tiña febre e sería derivado a un hospital, a porta do lugar enchíase de cámaras televisivas: a pandemia levaba só un mes na Arxentina e daquela aínda eran noticia as dez ou vinte persoas que se contaxiaban de coronavirus ao día: «Vestinme e saín cara o hospital», di agora que cando os novos pacientes diarios se contan de a tres mil ao día.
Viuno dez minutos na porta, mentres o baixaban da ambulancia e alguén completaba os trámites do ingreso: «estiven ese día e cada un dos dez días que seguiron. Chameino por teléfono e falabamos sobre como estaba facendo plans para o día que saíse», conta Mónica. A filla, ademais, falou cos médicos que, naquel primeiro momento, parecían optimistas. Levaban un mes loitando contra a Covid-19 e aínda había moita morte por descubrir. Polo medio daquelas chamadas, a muller apuntou o nome dunha doutora: «Comprometeuse a chamar se pasaba calquera cousa», di, pero nese momento, ela non pensaba que algo pasaría.
«Houbo momentos moi difíciles. O meu pai non foi unha persoa doada», di Ruy. «Papá deunos varias dores de cabeza, non sempre foi fácil –pode que fose o contrario– ser a súa filla. Hai quen o vía coma inconsecuente, non cumpridor, complicado. E pode que levasen razón. Outra xente foron quen de ver no meu pai aquilo co que eu escollín quedar hai xa tempo: alguén que non tiña moito, pero que iso que tiña compartíao», di Mónica.
Os dous fillos de Oscar son membros do Consejo Nacional de Investigaciones Científicas y Técnicas (Conicet), a axencia científica pública máis importante do país e unha das máis relevantes na rexión, académicos e investigadores en cadansúa disciplina. Pero pode que o seu pai non rematase de comprender o significado de todos eses diplomas: para el as súas netas, fillas de Ruy, e o traballo social de Mónica eran motivo de máximo orgullo: «Acompañoume dúas veces ao comedor no que eu boto unha man e penso que iso, nalgún punto, conmoveuno e deulle máis admiración que calquera título ou recoñecemento académico que eu puidese acadar», di ela, e aínda hoxe, cando pasaron dous meses do pasamento, emociónase.
As nenas, di Ruy, eran o «grande e inesperado agasallo que lle deu a vida». Unha vida pouco xenerosa, como o país, como o seu tempo. «Por veces, chamábaas por teléfono case sen voz e sen moito que dicir, só polo feito de escoitalas do outro lado do aparello», lembra o fillo.
Os días de illamento, sen visitas nin contacto coa familia, pasaron para Oscar nunha situación estable: «Sentíase ben, máis alá dalgunha molestia da enfermidade. Estabamos esperanzados», lembra Mónica que, mesmo sen poder entrar ao hospital, achegouse cada día só polo feito de sentirse cerca do seu pai. Pero a chamada daquela médica sonou no seu móbil o venres día 24 de abril: «Díxome que non estaba ben e que, polos seus problemas respiratorios, non o ían conectar a un respirador. Pregunteille se podía despedirme del. Díxome que non. Púxenme a chorar sen consolo. E a médica chorou comigo. Morrería só, sen nós. Pedinlle unha última cousa: que alguén, calquera persoa, se achegase ata a súa cama e lle dixese canto, canto o queriamos», di Mónica. E non di nada máis.
Oscar Farías morreu o 27 de abril. Só, como manda o coronavirus. Días antes, a residencia na que vivía foi noticia. O luns do seu pasamento, as autoridades sanitarias arxentinas deron conta da cantidade diaria de mortos e pode que lle puxesen un número. Os seus fillos non o saben: asinaron os papeis no cemiterio da Chacarita e o corpo foi incinerado. Sen despedida. Sen funeral.
«Papá enseñoume que os gatos e os cans que viven con nós non son mascotas senón a nosa familia non-humana; que sempre se bota unha man, sobre todo a quen ten menos ca nós; e que non se pide o que non se necesita», di Mónica. «Foi un home bo. Quíxonos. Estaba orgulloso do que somos. Fixo o que puido. Foi unha persona pobre, pero cada vez que lle din algo de diñeiro empeñouse en devolvelo aínda que, ao facelo, quedase de novo sen un peso. Velaí tamén algo que me aprendeu: a facer honra dos compromisos», di Ruy sobre o seu pai, Oscar, un ninguén, un país, un tempo.