Coa chaira desértica aos seus pés, no cumio dun outeiro entre as cuncas do Éufrates e o Tigris, vixiando vellos camiños protexidos por diferentes cordilleiras montañosas na rexión ao sur de Anatolia, a humanidade deu un paso revolucionario hai 11.000 anos.

Eran persoas que habitaban cavernas, que se alimentaban do cazado e do recollido en árbores e plantas, que aínda non traballaran o metal nin domesticaran animais. Non existía áínda a escritura e as súas escasas ferramentas compoñíanse de sílex, basalto e madeira. Eran persoas capaces de mover rochas de catro metros de altitude cun peso de toneladas. Como o fixeron e cales foron as súas profundas motivacións son aínda materia de investigación entre profesionais da Arqueoloxía, Antropoloxía e Historia, pero o resultado xa está claro: o ser humano entrou nun novo terreo descoñecido e, sen sabelo, saltou dunha época histórica a outra, do Paleolítico ao Neolítico, do nomadismo ao sedentarismo.

Os protagonistas de cambios revolucionarios adoitan ser inconscientes da súa relevancia, participan como un actor máis dentro dun amplo colectivo dinámico –suxeitos que asaltan a Bastilla ou que cruzan o Rin e precipitan a caída dun imperio– nun camiño sen retorno cara a un futuro diferente. Outras veces si que interiorizan a fonda transcendencia da súa acción e das súas consecuencias, como Rosa Parks no autobús en Montgomery.

Sabían as persoas que durante séculos participaron na construción de Göbekli Tepe o que estaban a facer? Si, porque por primeira vez diferentes colectivos de seres humanos espallados por toda unha rexión participaron na empresa común de construír o que, xa hoxe, se considera como o primeiro templo da humanidade, datado hai máis de 10.000 anos, cando aínda non existían poboados permanentes. Sabíano porque organizaron as súas tarefas ao longo de anos, décadas e séculos, e crearon un sistema de transporte de rochas inmensas, de aprovisionamento de auga e alimentos, mentres esculpían na pedra as súas crenzas, en forma de animais, grazas a ferramentas primitivas. Por primeira vez tallaban unha escultura dun ser humano, en quen verse e identificarse, no cal proxectarse.

Porén, non eran conscientes de que con iso lideraban un salto de época e racharían cos paradigmas que os seus descendentes, nós, tecemos sobre a nosa evolución. Nesa rexión de Anatolia, en Göbekli Tepe, primeiro foi o templo e moito despois chegaron a agricultura e a cidade; e non á inversa, como se cría hai poucos anos. Primeiro foi a relixión e, só despois, a partir dela, xurdiu a sociedade.

Sabían Monnet, Schuman e De Gasperi que aquela Comunidade do Carbón e o Aceiro que impulsaban na posguerra dos anos 50 se convertería décadas despois no ente político semifederal de todo o continente chamado Unión Europea? Non, pero si que asumían a importancia do paso histórico que daban (por algo Winston Churchill chegou a falar dos Estados Unidos de Europa) como algo necesario para rematar con décadas de guerra sobre territorio europeo, establecendo así o xermolo de colaboración entre antigas potencias inimigas.

11.000 anos despois de Göbekli Tepe, a humanidade está posiblemente no fío dun momento histórico. Setenta anos despois do Tratado de París, os dirixentes europeos asómanse ao bordo dese precipicio e deben decidir se construír unha ponte para cruzalo, procurar a colaboración de comunidades doutras rexións nesa empresa común ou seguir un camiño que os leva inexorablemente ao baleiro suicida.

Ese precipicio, ese deserto que cruzar, son dúas crises existenciais: a crise climática que pode rematar con nós como especie, non co planeta nin coa vida, e a hibridación das persoas coa intelixencia artificial, pola súa capacidade para trocar totalmente o noso sistema económico e de produción, o xeito de nos comunicar e pola posibilidade de crear a futuro robots humanoides, cíborgs. Nos Estados Unidos, un magnate chamado Elon Musk xa traballa niso e acaba de asaltar o poder político. Estas dúas crises coinciden no tempo coa época histórica de 3.000 anos durante a cal Occidente, entendida como as sociedades xurdidas do acervo común grecolatino, controlou o mundo. Esa etapa agora esmorece para dar paso á hexemonía de Asia.

A Unión Europea está nesa encrucillada, sen montes Taurus e Zagros que a protexan, sentada nun outeiro cada vez máis pequeno. Parte dos seus líderes procuran solucións nacionalistas e autárquicas, coma se puidesen agocharse nas cavernas de Urfa, temerosos da revolución tecnolóxica das renovables e da economía circular, de primar o beneficio medioambiental fronte ao económico, firmes defensores do sílex e a madeira dos nosos días, o petróleo e o plástico. Pensan que o libre mercado e as empresas, vento, luz e sol que facían xermolar o trigo sarraceno de Anatolia, serán o medio ambiente da intelixencia artificial, e non procuran instrumentos que sementen e cultiven os cereais tecnolóxicos. Malia ser persoas de fe, os seus templos non son proxectos comúns, senón excluíntes. Pero diante deste novo tempo histórico, serán quen de integrarse na rexión e participar conscientemente como actores do colectivo europeo na construción de solucións innovadoras que garantan o salto?

[Na imaxe de cabeceira deste artigo, a escultura do home de Urfa, con máis de 10.000 anos. Foto: Alexandre Mato]