Imaxe de protada de Barcex, CC BY-SA 3.0 

 

Toda lei é continxente. As que están en vigor hoxe, as que xa foron derogadas, e as que están por se aprobar no lexislativo e asinar polo rei no futuro. O dicionario da RAG define «continxente» como aquilo que pode suceder ou non; casual, temporal, non necesario. Créase nun momento dado, evoluciona se cadra, e, no seu momento, será substituída por outra. Por moito que se instale ao respecto dun texto legal concreto a retórica dun seu carácter sagrado, necesario, inalterable, ou por riba dos cambios sociais, en canto devén inútil á sociedade que rexe, esta lei mudará ou morrerá.

Incluso antes de ficar obsoleta, unha norma está sometida á investigación xurídica e teórica das posibles eivas que presenta na execución. No aspecto máis técnico mírase que a claridade e validez formal da letra evite interpretacións indesexadas e contrarias aos obxectivos da lei. Estúdase tamén a eficacia no cumprimento deses obxectivos que a promoveron, que adoitan estar expresados na exposición de motivos. Hai que considerar coa mesma importancia a valoración social de maior ou menor «xustiza» na súa aplicación. Un exemplo próximo é o debate sobre a execución da lei do «só si é si», controvertida nestes tres aspectos. A letra da lei permite interpretacións totalmente contraditorias sobre a redución de sentenzas a agresores convictos e, ao identificar maior condena social con maior condena penal e producirse reducións de penas, percíbese socialmente unha antinomía, un incumprimento cos obxectivos da lei e valórase como unha norma inxusta.

Tanto ten a esas alturas cal foi a intención da lexisladora, que a lei teña pasado todos os filtros de persoas e organismos expertos, ou que as sentenzas contraditorias sexan infladas pola dereita mediática. Ese texto resulta finalmente defectuoso porque lonxe de resolver unha alarma social, chega a provocar unha maior que é utilizada, ademais, como ariete da oposición política. Para resolver estes defectos «sobrevidos» das normas, hai no fundamental dúas estratexias complementarias e as veces en conflito: as propostas de lege ferenda e as de lege lata.

De lege ferenda «para ser levado a lei» para unha futura lei, fai propostas de cambio lexislativo. Entra no que se denomina a política do dereito. Un novo texto que resolva os problemas detectados. No exemplo anterior, o cambio na letra da lei que freou a redución das penas, sacou do debate público o tema. Non temos xa información ao minuto de se hai novos excarceramentos ou reducións. E as protestas iniciais sobre que este último texto apartaba o consentimento do centro da cuestión fóronse silenciando.

De lege lata «a lei actual» fai propostas de interpretacións posibles alternativas, sen cambiar a letra, pola vía da argumentación. O mesmo texto aplicado doutra maneira. É o campo da Dogmática Xurídica. No caso do que falamos, quen mantiña o texto e daba argumentos para unha interpretación alternativa, non tivo eco abondo en quen tiña que aplicar a lei, xa que non pechaba outras opcións que escollían maxistradas e tribunais. Máis aínda logo das sentenzas do Tribunal Supremo favorable as reducións.

Estes dous enfoques, dogmática vs política, están tamén presentes cando unha norma devén obsoleta. A política do dereito centra o traballo do poder lexislativo: elaborar novas leis, que recollan ou promovan o cambio social. E tamén neste campo, a dogmática ten un papel importante nomeadamente cando se trata de normas fundamentais, que precisan para ser modificadas de maiorías reforzadas ou referendo.

Un exemplo é a lei do matrimonio igualitario de 2005. A Constitución establece no artigo 32 que: «O varón e a muller teñen dereito a contraer matrimonio con plena igualdade xurídica». Se interpretamos nese texto «o varón e a muller entre si» como limitación das posibles parellas, entenderíamos que para a CE so é matrimonio o heterosexual. Nese caso, para incorporar no Código Civil o matrimonio homosexual, habería previamente que modificar a Constitución. Esa foi unha das bases do recurso que o Partido Popular interpuxo fronte o Tribunal Constitucional. Houbo que agardar sete anos para ter unha sentencia que establecera a constitucionalidade da lei de 2005. A STC 198/2012 propón unha lectura «evolutiva» do texto constitucional. Se ben é certo que en 1978 o lexislador pensaba nun matrimonio heterosexual, a letra do artigo 32 no exclúe nin impide o homosexual visto cos ollos de hoxe, considerando os tratados internacionais asinados e interpretando o texto como: «tanto varóns como mulleres teñen dereito…». Temos que pensar que se ese recurso do PP saíra adiante e o matrimonio homosexual se tivera declarado anticonstitucional, o que habería é que cambiar a Constitución. A dogmática protexe o texto da lei até onde é posible adaptalo aos cambios de interpretación que a sociedade precisa. Alén diso é o campo da política do dereito.

Hai unhas semanas, o lehendakari Urkullu facía unha proposta que pode parecer extravagante e que, como tantas outras propostas do PNV, ten bastante calado: a convocatoria dunha «Convención constitucional» para recoñecer o carácter plurinacional do Estado e o desenvolvemento do autogoberno de Euskadi e doutras comunidades históricas sen necesidade de modificar a Constitución. Logo dos fracasos do Plan Ibarretxe de 2004 e do Estatut catalán de 2006, coas consecuencias que aínda estamos a vivir, constátase que avanzar no autogoberno e cara o dereito a decidir pola vía do cambio «unilateral» da letra da lei non ten espazo hoxe en España.

E se non hai espazo na política para ese cambio, e se non vai haber renuncia dos soberanismos e o seu forte apoio electoral da reclamación do dereito a decidir, sería posible unha revisión do espírito da Constitución no tema territorial no sentido inverso do que supuxo no seu día a LOAPA? Daría tempo e espazo para un novo acordo que debuxe unha España plurinacional capaz de absorber as tensións secesionistas? Podería a dogmática complementar as eivas da política?