[Conclusión preliminar: a emigración sempre atopa camiños de retorno. Este é un dos poucos axiomas que traio trala miña incursión en Cuba, que me serviu para moitas cousas, pero, sobre todo, para entender ata que punto a vivencia desa Galicia exterior pesa na identidade nosa de hoxe].

Ata a illa viaxou comigo, na maleta, o volume Virtudes (e misterios), esa marabilla autobiográfica que lle brindou a Xesús Fraga todo un Premio Nacional de Narrativa, e na que o escritor e xornalista betanceiro elucubra as respostas para as grandes preguntas que conformaron a historia da súa familia. O que eu non sabía cando arribei á «chave do Caribe» era que o relato familiar de Fraga viaxaba comigo só con pasaxe de ida, e que o seu sino era pasar a formar parte vitalicia da biblioteca persoal de Mercedes, a habaneira neta de galego que nos acolleu na súa casa durante a estadía cubana con agarimo de avoa, e que pescuda, igual que Xesús Fraga, e igual que tantos outros, esas respostas que a axuden a comprender na súa complexidade os misterios da súa identidade.

[Pausa para hidratación: Entrevistei a Xesús Fraga para La Opinión cando se publicou o anuncio do galardón. A miña debeu ser a última das entrevistas que concedeu nun día no que o seu teléfono móbil non deixou de comunicar e comunicar. Aguantei coa contra do xornal baleira durante toda a xornada, coa esperanza de obter a ansiada conversa, e a paciencia deu froito case contra o peche da edición. Fraga atendeume seguramente exhausto, pero con exquisita amabilidade. Daquela non sabía que Virtudes (e misterios) ía quedar na biblioteca de Mercedes, nin o moito que me ía prestar esa narración, nin toda a verdade que ía atopar nela. Pero penso que xa o intuía].

Se o avó Marcelino, que aparece retratado en Virtudes (e misterios) con máis vontade de entendemento que con resentimento por aquel abandono determinante, tomou a decisión de comprar pasaxe a Venezuela e desaparecer no periplo transoceánico deixando atrás terra, muller e fillas, e marcando a ferro así o devir de tres xeracións, o avó de Mercedes, Manuel, selou máis ou menos polas mesmas datas o porvir do seu futuro bisneto cando, sen chegar á maioría de idade, encarou unha travesía de vinte e tantos días en buque cara unha illa que daquela prometía prosperidade. As decisións persoais poden cambiar o mundo de moitos. E por iso Virtudes, en Londres, transmutou a Betty, e a Mercedes hoxe as súas veciñas de El Vedado chámana Mercy. E por iso hoxe Mercy bebe ron Havana Club e non Estrella Galicia, entre outras (e non menos importantes) idiosincrasias.

Se o avó Marcelino, que aparece retratado en «Virtudes (e misterios)» con máis vontade de entendemento que con resentimento por aquel abandono determinante, tomou a decisión de comprar pasaxe a Venezuela e desaparecer no periplo transoceánico deixando atrás terra, muller e fillas, e marcando a ferro así o devir de tres xeracións, o avó de Mercedes, Manuel, selou máis ou menos polas mesmas datas o porvir do seu futuro bisneto cando, sen chegar á maioría de idade, encarou unha travesía de vinte e tantos días en buque cara unha illa que daquela prometía prosperidade.

En Virtudes (e misterios), Xesús Fraga escribe a historia da emigración dende a perspectiva dos retornados. Mercedes quere escribir a dos que aínda están por retornar. Nunca visitou Galicia, pero imaxina o regreso. Non comprende por que, pero a terra tíralle. E como non o comprende, Mercedes busca. E como busca, sabe que o avó Manuel naceu a finais do século XIX na parroquia de San Pedro de Fiopáns, veciña de Compostela, que hoxe non chega a 200 veciños e na que Mercedes fantasía con atopar algún parente vivo ao que facer máis preguntas. E como fai preguntas e busca, Mercedes hoxe garda nun sobre un documento rubricado polo Arcebispo de Santiago coa partida bautismal do avó Manuel, que ofrece algunhas respostas e que puido obter pola mediación obstinada de José e Mari Carmen, outros dous galegos, rabudos e encantadores, aos que brindou teito hai uns anos na Habana. A misiva do Arcebispo é a xoia da coroa da morea de papeis que Mercedes acumula dende hai anos, e que servirán, cando a nova Lei de Memoria Democrática a recoñeza como tal, para tramitar a nacionalidade que lle corresponde como neta da emigración.

Tamén o fillo de Mercedes emprendeu ese camiño hai uns anos, e agora, como cidadán americano, («ese país cabrón, que tanto dano nos fixo, polo menos que dea dereitos ao noso fillo», rosman os pais), tamén agarda o regreso. Luis René, marido de Mercedes, sentencia mentres serve dous tragos de ron, que apuramos amodo en xaxún por irrenunciable cortesía cos anfitrións na nosa última mañá na Habana, e que podería ter sido Estrella Galicia de ser outras as circunstancias: «O emigrante de agora non é como o de antes. O emigrante de agora sempre regresa».

Luis René, marido de Mercedes, sentencia mentres serve dous tragos de ron, que apuramos amodo en xaxún por irrenunciable cortesía cos anfitrións na nosa última mañá na Habana, e que podería ter sido Estrella Galicia de ser outras as circunstancias: «O emigrante de agora non é como o de antes. O emigrante de agora sempre regresa».

A emigración sempre atopa camiños de retorno, e cando non o fai, tende pontes. Pontes invisibles, como aquel globo de papel que Tito, pai de Xesús Fraga, guindou ao aire na honra de San Roque dende un parque londiniense. Tito, betanceiro doente pola ausencia, por vez primeira, nos fastos do patrón da vila, quixo elevar dende a diáspora unha humilde homenaxe en forma de aerostato, que, no fondo, era moito máis ca eso. Pontes simbólicas, como ese camiño de palmas que ornamenta os Xardíns de Méndez Núñez en graza cos migrantes galegos, transformados en habaneiros tras unha singradura incerta, e que culmina no suntuoso monumento erixido no mesmo parque en lembranza a Manuel Curros Enríquez, que á súa vez fai paralelismo, a miles de quilómetros, co busto do escritor que aínda preside a sala máis solemne do Centro Galego da Habana. O mesmo lugar onde o autor morrera tantos anos antes, e onde non hai tantos os descendentes dos galegos fundadores leron na súa honra o poema «Os soños de Manuel», como aqueles que levaron ao avó de Mercedes a cruzar o Atlántico. E pontes tanxibles, como ese pasaporte galego que Mercedes terá, se as burocracias resolven, máis cedo que tarde.

Lonxe de simbolismos e cerimoniais, consúmase outro retorno: nunha humilde vivenda do barrio de El Vedado, Mercedes le con incredulidade a primeira páxina de Virtudes (e misterios), e levanta a vista emocionada, sorprendida de comprender con menos dificultade da esperada o idioma que o avó Manuel tivera que esquecer tantos anos atrás. Non ten sentido ningún, nesa altura, que o libro marche da Habana. Virtudes (e misterios) xa é o primeiro volume en galego da biblioteca da galega Mercedes, que segue as letras paseniño co dedo tratando de comprender as motivacións do avó Marcelino, admirando a determinación da avoa Virtudes e que esa noite ha de soñar, sen saber moi ben por que, co retorno que xa vén.