Angrois no esquecemento, premio Mestre Mateo ao mellor documental neste 2015, converteuse no primeiro proxecto conxunto de catro profesionais do audiovisual que decidiron dedicar as súas horas libres a recoller o testemuño das persoas afectadasa polo accidente do Alvia cando os medios xa perderan o interese; con poucos recursos, pero máis vagar e autonomía que durante a súa xornada laboral. Bautizáronse como Lentes Diverxentes.
Durante anos Susana S. Recouso, xornalista, e Fran Piñeiro, reporteiro gráfico, fixeron xuntos miles de quilómetros gravando pezas para o Galicia Noticias, o programa de máis audiencia da TVG. Un informativo diario célebre pola súa atención aos sucesos, queixas veciñais e acontecementos insólitos e tamén porque as súas voces son maioritariamente as dunha Galicia que viste bata ou funda. Desas xornadas de traballo, moitas en parroquias similares a Angrois, quedou un profundo respecto pola experiencia vital da xente do común e certa frustración pola incapacidade dos formatos da televisión actual para explicar unha realidade cada vez máis dura e desigual. Ao club do «había que facer algo» sumáronse axiña outro reporteiro gráfico, Marcos Budiño, e o todoterreo Emilio Carral. O grupo representa ben a variada casuística laboral dos medios públicos: persoal laboral, contratados con algunha estabilidade e traballadores eventuais crecentemente precarizados. Despois de máis dun ano dedicado á produción e ás proxeccións de Angrois no esquecemento, o colectivo prepara novos proxectos de xornalismo social, fóra dos medios e do mercado. Susana S. Recouso, codirectora do documental, exerce de voceira na conversa con Luzes.
Por que Angrois? Por que foi precisamente nese momento cando destes o paso adiante? Levabamos moito tempo dándolle voltas á necesidade de contar noticias doutra maneira. Co paso dos anos dáste conta de que o formato dos informativos televisivos está ben para contar cousas puntuais pero que non vale para explicar as súas causas, nin dá tempo nin o formato o permite. Informar sobre Angrois impactounos e non nos chegaba con facer a nosa peza para o telexornal.
Cando o Prestige, no que o tratamento informativo da TVG fora tan criticado, moitos traballadores quedaron coa sensación de que como xornalistas tiñan que terse mollado máis, que houberan facer outra cousa. Volveu pasar durante as grandes vagas de incendios; viamos que aquilo había que contalo doutra maneira, non podiamos limitarnos a enumerar hectáreas queimadas. Agora eu xa me sentía coa experiencia necesaria para afrontar un proxecto así, que tamén foi posible porque se abaratou moito a produción, tendo en conta que fixemos o documental no noso tempo libre e sen máis recursos que os propios. Hai certos temas que non se poden deixar pasar, por responsabilidade profesional. Eu fago o meu traballo na TVG, pero fóra sigo sendo xornalista.
Unha das plataformas das vítimas do accidente do Alvia promove un documental, Frankenstein‑04155, que pretende pescudar as causas do accidente e sinalar os seus responsables. Por que non foi ese o voso obxectivo? Sempre quixemos estar do lado das vítimas, pero o noso é un documental independente. Fomos por libre desde o principio, sen renderlle contas a ninguén. Si tiñamos claro que iamos ser hiperrespectuosos coas persoas que compartiron connosco as súas experiencias. Se tiñamos algunha dúbida durante a montaxe, tomabamos a decisión despois de poñernos no lugar das vítimas e familiares. Desde o principio quixemos contar experiencias humanas, saber como se pon orde na cabeza despois de vivir unha traxedia desta envergadura. Por suposto que nos interesan as implicacións xudiciais e políticas, pero o que realmente nos quedaba por saber era que estaban vivindo estas persoas despois do que lles pasou.
E cal é a conclusión? Sufriron moitísimo, e queren xustiza, obviamente, pero impresiona comprobar que non teñen un afán revanchista, malia que se fixeron tantas cousas mal por unha serie de intereses políticos por aceleralo todo e de que non se asumiron responsabilidades. Realmente as persoas temos unha capacidade incrible para seguir adiante a pesar de todo o que nos pasa.
O voso proxecto foi máis froito da necesidade de suplir as carencias da cobertura dos medios que da vontade autorial. Ao primeiro, nin sequera pretendiades facer un documental… Cando empezamos a pensar en contar Angrois, a nosa idea era simplemente facer pezas curtas que se colgarían na rede no primeiro aniversario, contando a experiencia de profesionais de servizos de emerxencia e de veciños. No material que gravaramos na propia noite do accidente aparecían uns pais que buscaban o seu fillo, que viaxaba no tren. Era Gonzalo Ribadas, que vive en Madrid. Foi a primeira vítima que entrevistamos e despois de coñecelo localizamos tamén a parella que o atendeu en Angrois. Fixemos entrevistas longas e moi abertas, nas que puidesen falar de todo o que lles preocupase. E así, o proxecto foi medrando e acabou converténdose nunha longametraxe.
Por que os medios de comunicación convencionais non asumiron esa tarefa? É durísimo, pero as propias vítimas teñen claro que foron noticia ata a morte de Asunta. Entón deixaron de estar nos medios e era precisamente cando querían falar, cando tiñan capacidade para esixir que se depurasen responsabilidades. Evidentemente, eu creo que isto o tiña que contar alguén que dispuxese de máis recursos, pero quen tivo a oportunidade de contalo con máis medios fíxoo doutra maneira, tanto nas televisións públicas como nas privadas. A TVG contouno doutro xeito, e tamén Jordi Évole en La Sexta, que se centrou na dimensión política. Cadaquén ten lexitimidade para contalo como queira; nós buscamos outra maneira, reparando en como o viviron estas persoas. A prioridade do noso documental non era explicar as causas, pero terá que haber outros espazos nos que se aborden. O por que e o para que son as preguntas que diariamente non se responden nos medios e ás veces son o máis importante.
O proxecto non se limitou á gravación do documental, tamén organizastes as proxeccións, que funcionaron como apéndice do traballo. As proxeccións foron moi diferentes, segundo o lugar e a época. Cando se inaugurou a liña de alta velocidade A Coruña-Vigo a xente que asistía a elas preguntaba sobre a seguridade; en Monforte, a vila do maquinista e un lugar con moita cultura ferroviaria, foi fundamental contar con alguén do sector, xente do sindicato ferroviario que participou nalgunhas proxeccións e enriqueceu moito o documental. Aínda que nós non nos centraramos en cuestións técnicas, a xente quería saber. Tamén participaron vítimas. Antes de proxectar nunha vila, comunicouse connosco a nai dun rapaz que viaxaba no tren. El non quería nin falar do tema na casa, dáballe moito reparo converterse no seu contorno no «neno que ía no tren», pero interesouse por ver o documental e a súa nai interveu no coloquio posterior. O que máis nos importaba era a reacción das persoas directamente afectadas, entre as que había situacións moi diferentes no nivel de procesamento do que lles ocorrera. Ao rematar a proxección, algunhas viñan cabo de nós a falar. Outras quedaban caladas, simplemente nos daban as grazas e marchaban.
Despois do segundo aniversario do accidente, e tralo Mestre Mateo, a TVG interésase pola emisión do voso documental, que tamén pode xa visionarse libremente no voso web. Cara a onde mirades agora? Se temos sentido como colectivo é para darlle voz a quen non ten espazos onde contar as situacións que está vivindo. Agora mesmo, a nivel social, hai moitísimos colectivos que os precisan. Seguiremos abordando proxectos na medida das nosas posibilidades, tendo en conta que o facemos fóra do noso tempo de traballo ou mentres buscamos traballo. Xa fixemos algunhas pezas coas Marchas da Dignidade, que nos interesan como plataforma que son de moitos colectivos pequenos. A nosa idea é seguir con elas e tamén falar de memoria histórica, de ecoloxía, dos desafiuzamentos… pero mantendo sempre a perspectiva humana das historias, que sexa a propia xente quen conte como vive e as súas dificultades, aínda que despois botemos man doutras perspectivas para configurar unha visión máis ampla.
Coa idea de seguir traballando no formato documental? Agora mesmo, sendo tan poucos, asumir un documental é un imposible, pero non nos obsesiona ese formato. Haberá historias que pidan pezas máis pequenas e, sobre todo, máis rapidez. Cando alguén vive unha situación de emerxencia, como unha persoa desafi zada ou enferma de hepatite C, que se conte esa historia un ano despois non lle serve para nada. A nosa expectativa é que Lentes Diverxentes medre e inclúa tamén traballos de fotoxornalismo, pero este tipo de colectivos funciona cando a xente ten garantidas as súas necesidades e dispón de tempo, e na nosa profesión non hai moitas persoas nesa situación neste momento.
Pero probablemente a precariedade cambiou a perspectiva de moitos xornalistas e xente do audiovisual, aquela idea de que un informador ou un creador debe traballar desde a non implicación. Pode o xornalismo ser activismo? Debe selo? Creo que un xornalista, pola súa propia natureza, non pode ser alleo ao que pasa, como un médico non pode deixar de socorrer unha persoa que necesita axuda. Sempre digo que eu non me defino partidariamente porque iso pertence á miña privacidade, pero si nos posicionamos claramente co que consideramos de xustiza social. É triste que un xornalista teña que pasar anos no paro para darse conta de que non cumpriu co seu traballo, e moito máis grave, ver todo o que está pasando e non darse conta, e vémolo a diario. Paréceme que nesta profesión todos os que puidemos nos acomodamos e custa renunciar a iso. Creo que as condicións laborais teñen que estar garantidas para todos, nas empresas públicas e nas privadas, pero o compromiso coa profesión non se pode evadir, especialmente cando se teñen condicións máis vantaxosas que a media. Para min, a satisfacción persoal foi moi grande. Podiamos equivocarnos, pero sentiamos que estabamos facendo o que tiñamos que facer.
Foi traballoso facer o documental sen o apoio dun medio e tamén foi difícil difundilo, aínda que llo ofrecestes a calquera colectivo que quixese organizar unha proxección. A nosa idea é empezar a contactar con xente que está traballando na mesma liña. Aquí, está por exemplo, o colectivo Galiza Contrainfo que xa leva tempo traballando, nalgúns casos en ámbitos semellantes, e tamén é unha asociación sen ánimo de lucro. No resto do Estado hai proxectos, como porCausa, que tamén se moven nesas coordenadas. A nosa idea agora é entrar en contacto con máis colectivos que se moven fóra do circuíto comercial e abrir espazos nos que se cree certa cultura de ver documentais. Gozo moito das proxeccións nas vilas, ás que vén xente moi variada. Gustaríame que o documental viñese velo un público máis amplo, non só activista, e que nolo pedisen asociacións veciñais de todo tipo, xente que en moitos casos non vai ir a espazos como o CGAC ou A Revolta.
Que significa que proxectos así só parezan viables á marxe dos medios convencionais? Existe o perigo de que pareza que certos temas quedan para que os traten medios alternativos, e que non se aborden a conta dos que pagamos todos, que son os medios públicos, e a conta dos privados, que tamén teñen responsabilidade social; pero é certo que ás veces non hai outra maneira de contalo que desde fóra dos medios. Nas televisións públicas nunca houbo menos contido educativo e social, non hai atención á xuventude, á infancia, aos colectivos con diversidade funcional, aos maiores… Por que as persoas maiores só teñen Luar e programas de festas onde se ve xente bailando e comendo? Non teñen ningún outro interese? Cando eu empecei a traballar, hai 15 anos, si existían contidos sociais na televisión. Agora é cando máis información entra nos telexornais, cuantitativamente, e cando menos se está contando o que pasa, en parte pola propia estrutura dos informativos. Nunca houbo tanta necesidade de informar da situación social e nunca tan pouco se fixo.