Pablo Batalla Cueto (Xixón, 1987) é licenciado en Historia, xornalista e colaborador de diversos medios dixitais. Conversamos con el arredor do segundo dos seus libros, Los nuevos odres del nacionalismo español, publicado a finais de 2021 por Trea Ensayos, e no que degraña as novas claves dun fenómeno que considera en auxe. Un proceso expansivo e poliédrico, cunha manifestación política, pero tamén cultural e deportiva.
A que atribúes o rexurdimento do nacionalismo español? Hai diversos factores. Un deles o esgotamento da percepción comprensiva da diversidade española que caracterizou a Transición, pero que foi desgastándose. Outro é unha nova xeración que non viviu o franquismo, nin a España subdesenvolvida de hai décadas, e xa non ten os complexos de inferioridade que caracterizaron as anteriores, e que explican que España fora o país máis europeísta da UE. As vitorias da selección de fútbol axudaron moito a terminar definitivamente con eses complexos. Pero, alén diso, unha cousa que procuro transmitir no libro é que este auxe do nacionalismo español non é un fenómeno excepcional, senón a expresión española dunha onda mundial con expresións en todos os países, da India a Estados Unidos pasando por Israel ou Francia. Hai un repregue identitario en todas partes que, entre outras, ten unha explicación que razoa Jorge Dioni cando di que hai perdedores millonarios da globalización. Cando escoitamos esa expresión, «perdedores da globalización», pensamos en xente que quedou no paro en antigas comarcas industriais das que se deslocalizou a fábrica, pero o diario ABC, por exemplo, tamén é un perdedor da globalización, como o son moitas empresas que eran poderosas nun marco estatal-nacional pero ás que a mundialización relegou. Os donos seguen sendo ricos, pero perderon poder. Cando ABC protesta contra Netflix retirando a publicidade da plataforma a Netflix dálle exactamente igual. ABC non é ninguén ao seu lado. E iso xera unha frustración da que o nacionalismo acaba sendo a expresión superestrutural. Isto está pasando en todas partes.
A que te refires con que goza dunha tripla fertilidade? É unha maneira de referirme a como calquera fe ou credo, a fe ou o credo que é calquera ideoloxía política, necesita ser eficaz en tres niveis distintos de complexidade propagandística para facer proselitismo e expandirse. Necesita teólogos, catequistas e misioneiros. O teólogo arma a cosmovisión complexa, traza ao máximo nivel de sofisticación a contorna de Deus, é ese Tomás de Aquino que escribe vinte páxinas incomprensibles sobre a Santísima Trindade. No outro extremo, o misioneiro condensa iso, tradúceo en imaxes sinxelas, rechamantes, inmediatamente comprensibles, que posibilitan a conversión do pagán: o san Patricio que vai a Irlanda a evanxelizar os pagáns e, para explicarlles a Trindade, ensínalles un trevo, tres follas nunha soa planta. No medio, o catequista adoutrina aos xa convertidos ensinándolles de maneira amena as verdades da fe. Ben: nas relixións seculares da modernidade, esas ideoloxías que veñen encher o oco que a relixión propiamente dita deixa cando se retrae, proporcionándonos un novo sentido de transcendencia e un novo repertorio de deuses, profetas, mártires, herexes, textos sagrados, sacramentos, etcétera, tamén necesita estas tres figuras. Creo que o nacionalismo español foi e é tremendamente eficaz nos tres niveis.
Ten teólogos como Gustavo Bueno ou María Elvira Roca Barea, que esgotan edición tras edición das súas apoloxías filosóficas e eruditas da hispanidade, no outro extremo ten eses berros e lemas provenientes do deporte e que acaban triunfando máis alá, estampados en camisetas, etcétera: «Soy español, ¿a qué quieres que te gane?». E no medio, un boom da novela histórica ou o éxito dos cadros de Augusto Ferrer-Dalmau, que proporcionan un amplo canon de momentos da historia de España filtrados pola ideoloxía nacionalista. Teólogos, misioneiros e catequistas. E un repertorio moi diverso de produtos, pero a mesma mensaxe en todos eles: a excepción gloriosa de España, do español, do hispano.
Eric Hobsbawncondensaba o poder nacionalizador do fútbol nunha frase moi boa: a nación é máis comprensible se a reduces a once tipos que sabes como se chaman
Falas de proliferación editorial pero tamén da presencia en produtos máis populares como o fútbol ou a televisión. Cal é hoxe a liña máis prolífica: a vía de elites ou a popular? Todo, o elitista, o popular e o mediopensionista. Esa división entre elitista e popular pode ser moi equívoca. O outro día, paseando polo meu barrio, parei ante o escaparate dunha librería, onde normalmente só se expoñen os best-sellers do momento, e quedei abraiado ao toparme España frente a Europa, de Gustavo Bueno. Por outro lado, a unha persoa moi culta poden arrastrala as paixóns «populares» tanto como a calquera. Todo está mesturado.
Sobre o fútbol, Eric Hobsbawn condensaba o tremendo poder nacionalizador do fútbol nunha frase moi boa: a nación é máis comprensible se a reduces a once tipos que sabes como se chaman. Once tipos que proceden de todo o país. Lembro como unha parte da cobertura xornalística posterior ás vitorias de 2008, 2010 e 2012 consistiu en despregues especiais nos pequenos pobos dos futbolistas de la Roja: Tuilla, Arguineguín, Camas, Fuentealbilla… E recrearse en imaxes de humildade e estampas costumistas: os descampados nos que os heroes pegaron as primeiras patadas a un balón ou as profesións humildes dos pais. Cando algún futbolista non viña dunha vila buscábaselle unha, o propio Iker Casillas é de Móstoles, pero se ían a Navalacruz; Torres é de Fuenlabrada, pero ían á vila galega na que veraneaba. Había un interese forte en construírlles unha imaxe aldeá E en transmitir unha mensaxe: once aldeáns ao asalto do cosmos; os humildes de toda España, cando se unen, poden lograr grandes cousas. Unha mensaxe de resonancias obvias nun momento no que xa chegaba o Procés catalán, que planeaba tamén sobre moitos titulares e columnas da prensa: estes rapaces demostraron que hai unha nación unida, que xuntos somos invencibles. No libro dedícolle un subcapítulo á prensa deportiva, no que explico como non «describe», senón que «prescribe»,igual que en tempos a prensa de guerra.
A portada de Marca o día da vitoria de 2010 era un corazón saíndose do peito enfundado nunha camiseta rojigualda e o titular «46.745.807 corazonadas». Tantas corazonadas como españois a pesar do feito obvio de que había cidadáns do Reino de España que non querían que a Selección gañase: nacionalistas de outros nacionalismos, pero tamén xente que pasa do fútbol, xente que non quería que unha vitoria fora utilizada para aplacar descontentos e disimular os recortes da crise.
A respecto da televisión. O seu poder nacionalizador é enorme, e todos os Estados, e o que non son Estados, utilizárona para o adoutrinamento patriótico. Canadá impulsou a produción de ficción propia na televisión pública, asignándolle la misión de reforzar a identidade canadense no momento de maior auxe do nacionalismo quebequés, tamén o interese forte e temperá de Jordi Pujol e o nacionalismo catalán nunha televisión autonómica que fixera ficción.
Non só hai adoutrinamento patriótico nas series: tamén en MasterChef, que fai edicións especiais en lugares que lle permiten enaltecer institucións como o Exército, a Igrexa ou a tauromaquia
En España nos últimos anos vimos producir series como El Ministerio del Tiempo ou Isabel que utilizaban a historia de España para lanzar determinadas mensaxes. No El Ministerio del Tiempo, era un deixemos as cousas como están, preservemos a historia que nos conduciu a este presente que non é ideal pero é o que coñecemos, a mesma mensaxe da Transición; a mesma que se utiliza para defender que non abramos as cunetas ou que non se reforme a Constitución. É unha serie para a orde; unha pedagoxía da conservación do establecido. Isabel presenta unha raíña sensible, apesarada pola expulsión dos xudeus, que lembra a Pedro Insua, que di en 1492 que naquel momento os fanáticos non eran quen os expulsaron, senón os xudeus que se negaron a converterse para quedar en España. Non só hai adoutrinamento patriótico nas series: tamén nun programa como MasterChef, que fai edicións especiais en lugares que lle permiten enaltecer institucións como o Exército, a Igrexa ou a tauromaquia.
O idioma asturiano afronta o debate sobre a súa oficialidade nun ambiente moi hostil. Que papel ocupa a representación política do idioma na nova estratexia do nacionalismo español? O que soe ocupar: hai unha «lingua nacional» privilexiada e as outras linguas do país deben ser, como moito, «toleradas», deixalas existir pero véndoas como algo que, en última instancia, sería desexable que desaparecera, e é signo dunha construción nacional deficiente que non desapareceran. O discurso en torno á lingua española engarza co «heroísmo da vítima» que caracteriza o noso tempo. O arquetipo do heroico mudou, antes era heroe quen fixera algo, e por riba de todo o combatente pola causa que se considerase xusta, o que collía as armas ou arriscaba a súa vida. Hoxe é heroe quen padeceu algo. A condición de vítima é unha condición cobizada: ennobrece e apaga as críticas. En consecuencia, os vitimarios do mundo tratan de presentarse como vítimas nos seus discursos de lexitimación: isto vémolo hoxe cando os homes machistas din ser perseguidos por feminazis, os brancos polos negros.
A defensa do español fai o mesmo: presentala contra toda evidencia como unha lingua perseguida, vitimizada polas estratexias de normalización das linguas minorizadas. En Galiza pasou con Galicia Bilingüe, que replica para o español os argumentarios e discursos típicos da defensa de idiomas minorizados e clama contra a «invisibilización» do castelán nos rótulos.
Jon Juaristi chegou a dicir que hai un xenocidio (sic) cultural e lingüístico en marcha contra o español. Unha cousa de tolos. Os xigantes oprimidos polos ananos. E non un xigante calquera: a Constitución española é das poucas que decreta a «obrigación» de saber castelán, e chegou a pasar que se quixera retirar a nacionalidade a unha cidadá melillesa por non sabelo.
Na última semana de decembro, o informativo Hora 14 da Cadena Ser comeza anunciando un acordo para a aprobación dos orzamentos municipais do Concello de Madrid como «a noticia política» do día. A que obedece este feito, cada vez máis recorrente. Ten que ver con esa capacidade de Madrid para converterse en aspiradora de actividade económica. Unha cosa que conto no libro é o madrileñismo que caracteriza ás series de televisión: case todas as españolas se ambientan en Madrid, a diferencia de, por exemplo, as de Gran Bretaña, onde a BBC preocupouse sempre de rodar fóra de Londres. Coronation Street, a serie de máis éxito da historia da televisión británica ten lugar en Manchester. En parte é unha cuestión económica: as produtoras están en Madrid é máis barato e cómodo rodar en Madrid que viaxar fóra. E esa materialidade acaba configurando un determinado imaxinario. A televisión é moi poderosa como xeradora de superestruturas culturais: pensemos en canto se debe á televisión que se foran estendendo celebracións como Halloween ou Papá Noel.
Con tema de Madrid sucede algo así. Cóntannos que chove en Madrid, ou que hai un debate sobre Madrid Central, tamén porque queremos que nolo conten, porque fixeron que nos interese, porque acabaron por convencernos de que Madrid é esa España en miniatura que di Ayuso, e que debater sobre Madrid Central é a maneira que temos de debater sobre urbanismo ecoloxista en xeral.
Amigos madrileños dinme que o centralismo nin sequera é madrileño, senón da M30 para dentro, e que a actualidade local de Xetafe ten aínda menos periodistas que a conten que a da miña rexión, onde non deixa de haber La Nueva España que se ocupe dela.
Falas de representacións culturais pouco plurais e á vez revélase unha tensión nisto, como é o caso de Tanxugueiras na súa carreira a Eurovisión. Que lectura fas disto e sobre como debe interpretarse a tradición? Cito o caso de Tanxugueiras no libro nunha reflexión sobre o momento que vivimos de fascinación pola tradición e o folclore. Hai dúas vertentes desa fascinación para as que penso nunha frase preciosa de Jean Jaurès, que cito moito: a tradición non é para preservar as cinzas, senón para manter acesa a chama. Hai unha maneira reaccionaria e outra progresista de entender a tradición e ultimamente vemos exemplos de ambas e unha sorte de pugna entre elas. Os reaccionarios embalsaman a tradición; os progresistas entendémola como un río que vén de moi lonxe e debe seguir fluíndo. Tanxugueiras colle romances galegos tradicionais con letras machistas e os transforma para volvelos feministas. Hai un respecto pola tradición, un beber dela, reeditala, que non é incompatible con renovala e adaptala ás necesidades e sensibilidades do día. E é unha grandísima noticia que podan ir a Eurovisión; oxalá que o consigan con esa letra en galego pero que tamén inclúe partes en euskera, catalán e asturiano. Tamén hai una maneira federal e unha centralista de entender a tradición, e a tradición española en particular. A túa tradición pode ser un imaxinario castizo que derrames desde arriba —desde Madrid— sobre todo o país —e iso é C. Tangana— ou pode ser a xustaposición e o diálogo desde abaixo entre moitas tradicións locais. Rodrigo Cuevas renova cancións do folclore asturiano, pero tamén canta, e mete nos seus discos, muiñeiras galegas ou fandangos manchegos. Niso hai un discurso sobre España.
A España Vaciada é consecuencia da circunscrición provincial, creada para garantir unha sobrerrepresentación dos partidos conservadores e a esquerda dinástica do PSOE
És asturiano pero vives en León. Desde cerca, como ves o movemento da España Vacía, cres que pode supor unha fenda no discurso nacionalista español? En primeiro lugar vexo aí algo conceptualizado por Pedro Vallín: a consecuencia da combinación de descentralización política e centralización económica que caracteriza ao «réxime do 78», con ese Madrid que, vía dumping fiscal, funciona como aspiradora de recursos e actividade que murcha e baleira un hinterland que se foi volvendo cada vez máis amplo.
Eu vexo a diario como moitísima xente do Bierzo migra e á vez non coñezo un só pijo de Xixón, que no estea empadroado en Madrid para non pagar impostos. Iso é «romper España». E a España Vaciada é consecuencia diso que se aproveita dunha trampa que está no corazón do réxime do 78, que é a circunscrición provincial, creada para garantir unha sobre representación dos partidos conservadores e a esquerda dinástica do PSOE.
Que represente unha fenda dubídoo. Non é ouro todo o que reloce nestas plataformas, que se están montando a toda présa para replicar o éxito de Teruel Existe, sen o traballo paciente de construción e enraizamento durante vinte anos feito alí. As candidaturas políticas feita así —e disto saben algo en Podemos— soen ser unha porta demasiado aberto para xente perigosa. Penso en caciques locais ou servidume aos intereses empresariais de propietarios rurais en lugar en vez dos das clases traballadoras. Oporse e alzarse contra Madrid non te converte per se nun inimigo do nacionalismo español; podes, sinxelamente, abandeirar un nacionalismo español distinto. Ninguén diría que Surcos, a famosa e loada película dos anos corenta do falanxista Nieves Conde, é unha película adversaria do nacionalismo español. Surcos presentaba a unha familia de Zamora que emigraba a Madrid, que alá se topaba coas perversións da grande cidade e á que esa experiencia horrible acababa facendo regresar á aldea. Con moita frecuencia na historia, nacionalismos como o español renegaron da capital do país —cosmopolita, moderna, etcétera— e buscaron a esencia pura nos recantos máis apartados. Todo este movemento da España Vaciada é perfectamente compatible con iso.