Cada unha das dúas tempadas de Jul til hjem, unha miniserie norueguesa que ofreceu Netflix neste inverno da pandemia, comeza no primeiro domingo de Advento. No 2020 da covídia, o primeiro domingo de Advento foi o 29 de novembro. A data é importante en toda a tradición cristiá. Do mundo luterano, pola vía do Lidl, chegáronnos hai como quince anos eses almanaques de chocolate; hoxe hai quen xura que levan canda nós toda a vida. Con iso de ter nacido a cen quilómetros de Bilbao, o meu domingo de Advento auroral non foi un domingo, senón un venres. O 4 de decembro. Despois de xantar. Saín pasear baixo as folerpas da primeira nevarada estacional e procurei a salvaxe compaña das amigas do podcast Café Derby 21 e de Iria Veiga, psiquiatra e divulgadora científica, a nosa Raínha Vermella do Galituíter. Fíxose noite. A conversa queceume o corazón. A importancia dos apegos. Como hai quen enfermará de tristura e de soidade mentres todo se esfarela ao seu redor. Seguía a nevar. Os operarios da empresa Electromiño probaban as luces de Nadal no entanto a xente de Lugo regresaba aos bares e ás terrazas, que viñan de estar pechados desde pouco despois de San Froilán.
O Nadal comeza nos escaparates o mesmo día de Defuntos, xusto cando os comercios retiran os calacús e os morcegos e comezan a colocar pólas de acivro e luces espasmódicas. Nesta parte do país, sabémonos en tempada na ponte das matanzas –tamén coñecida como ponte de decembro– e coa apertura oficial do belén de Begonte, que, desta volta, ademais de electrónico é virtual: pechado ás visitas de escolares, asociacións de pensionistas e colectivos parroquiais de toda Galicia que se viñan achegando ao nacemento chairego no seu case medio século de existencia.
Arranca o Nadal en Televisión Española e en Antena 3 o primeiro sábado no que os romances xermánicos en Cornubia, as xemelgas perversas e as lanvántulas lles ceden lugar nas sobremesas aos telefilmes de Hallmark; elas con xersei vermello, eles con chaqueta verde, ambos os dous con sorrisos de branco imposible, a namorarse mentres salvan un hoteliño rural en lugares imaxinarios de Vermont ou Colorado que se chaman Chesnut Hill. Poñamos que a película se titula Salvemos o Nadal.
Había que salvar o Nadal, fose o que for. Sospeitamos que o conto ía máis pola campaña comercial e de consumo que pola das xuntanzas. Discutiamos sobre convites para seis, oito ou dez. Que se contamos as crianzas ou non, como se non fosen persoas. Unha, dúas, tres, moitas unidades de convivencia. Non prohibimos, mais non o fagas. Xa sabes, a responsabilidade individual. Escoitamos e lemos a palabra «achegado», que pode ser un participio, un adxectivo ou un substantivo e que a algúns lles daba moita risa. A esta cronista a voz «allegado», en castelán, lémbralle á tía Marisa, de San Pantaleón de Aras, na Trasmiera cántabra, que usa o vocábulo con precisión cirúrxica. Cantas veces é máis familia a escollida que a sobrevida. E non pasa nada.
O sentimento de culpa
Falaba Iria Veiga no Café Derby 21 do efecto que os confinamentos e a distancia social están a ter sobre nós. Cargámonos coas expectativas dun sistema neoliberal que nos quere produtivas e alerta. Encetamos con terror unha cea de Noiteboa con ese curmán político por parte de pai que leva no queixo a mesma máscara sobada que lle mandou a Xunta aló polo mes de abril. Tende a vocear e é igual de receptivo á idea de vacina anticovid que Manuel Fraga aos métodos anticonceptivos de barreira. Por se fose pouco, chega sen que teña ninguén pedido por el ese vello amigo de todas nós que é o sentimento de culpa xudeocristián. Non lle tes que pór prato na mesa, mais tampouco lle dás escapado. Igual que a min me pesa a decisión de non ter sobrepasado os lindes de dúas comunidades autónomas para ir á de meus pais, de non ver a meu irmán despois dun ano enteiro, algunha das miñas amigas colleron un tren ou un autobús con mal corpo: será abonda a PCR que me fixeron onte? Será verdade que non estou contaxiada e non lles vou levar nada? Tendemos a buscar referendo para os nosos actos. Procuramos unha e outra vez convencernos de que fixemos as cousas o mellor que soubemos ou puidemos, pero o único certo é que nestas circunstancias as certezas non existen.
A miña tía María vai facer oitenta anos e vive soa. Naceu no máis duro da posguerra, no tempo das cartillas de racionamento e unha represión salvaxe na comarca obreira de Campoo. Está aterrorizada. Cóntame por teléfono en Noiteboa que toda a xente que a chamou para felicitarlle as festas lle falou de alguén próximo –un parente, unha compañeira de traballo, un «allegado»– contaxiado. Asintomáticos. Con febres persistentes durante días. Ingresados nas UCI. Mortos, tamén. Non foi quen de poñer un pé fóra para camiñar os cincuenta metros que a separan da casa de meus pais nin quere que vaia ninguén tampouco á súa. Non será ata o día de Aninovo cando se sinta preparada e con forzas abondas como para compartir un xantar con tres persoas máis. Unha hora e media escasa. Coas fiestras abertas e a calefacción a todo o que dá.
A miña antropóloga de cabeceira
Semella que no Aninovo o mundo loce distinto. Rabuñamos un minutiño de sol. Aínda non se lle ocorrería a ninguén dicir iso de que xa se lles nota aos días, mais si que o sentimos así. Ao igual que a saúde mental debera ser un recurso universal para axudarnos a soportar non a pandemia, senón a vida enteira, todas precisariamos unha antropóloga de cabeceira a soldo do Sergas. A miña, relátame como as celebracións do solsticio de inverno que foron recicladas e bastardizadas, pasadas pola peneira das grandes relixións monoteístas e doutros cultos, para compoñer ese sincretismo que é o Nadal, celebran a vitoria da luz sobre as tebras. Un berro pola vida nova na terra morta. O revolverse contra os días escuros, fríos e de escaseza e afrontar os medos. As máis das tradicións dos invernos europeos veñen acompañadas de monstros terribles. Demos con cornos, coma o Krampus alpino. Gatos xigantes que comen nenos. Homes-cabra da terra dos sami que se chaman Joulupukki e son o tataravó do Papá Noel do centro comercial As Termas.
No Galituíter, o espírito do Nadal aparécese na forma da xa atávica lea sobre as supostas intencións reviradas do Apalpador, o carboeiro das serras orientais que lles apalpa a barriga ás crianzas, quer en Noiteboa, quer en Fin de Ano, para asegurarse de que comeron ben. Se tal é, o Apalpador marmula un «así esteas todo o ano» e déixalles unha presada de castañas secas e algún xoguete de madeira. O Apalpador non difire tanto do Olentzero vasco nin do Esteru cántabro e semella un calco do Tientapanzas de Écija. Talvez se no proceso do naming tivese triunfado a denominación de Pandingueiro, non existiría tal debate. De terdes unha antropóloga de cabeceira como a miña, ela poderíavos contar como o feito de ter comido a rebentar responde á convicción de que nun corpo farto non pode entrar mal ningún, nin sequera a morte. En Romeiros do Alén, Marcial Gondar fai memoria das enchentes dos velorios, un rito que transcende o feito de acougar a fame e que responde a reivindicarse como parte da cuadrilla dos vivos. É, asemade, un esconxuro protector: ollo, que nos ocos pode entrar o aire do defunto.
Quizais esta pandemia de novos medos vellos recupera nalgún recuncho agochado do noso bosque de cromosomas –que diría Olga Novo– a memoria do vulnerables que fomos á escuridade e aos fríos e á terra morta dos invernos non hai tanto tempo. E así, coa morte e a enfermidade de corpo presente, evidentes como non lembrabamos desde había décadas, lanzámonos a cociñar, panificar e enfornar no máis triste do confinamento. Cheas, moito. Fartas, abofé. Vivas, por favor.
Agora que sabemos que comer hai que comer, case por mandato, a mañá de Noiteboa no supermercado é un bulir de señoras –si, debe haber dous homes tamén: not all men– a facer compras de última hora e unha ringleira considerable na peixaría. Non quedan cigalas. Seis lagostinos contados. Pouco menos dun quilo de gambóns. Dous peixes sapos, non moi grandes. Pescada e ameixa fina do país. Tanto as que estamos dun lado como do outro do mostrador, máis co bico pequeno ao principio, recoñecemos que é un certo alivio non ter que preparar comida para tanta xente nin arrombar despois todo. «Xa foi un descanso non facer a festa da aldea en agosto e tampouco boto de menos estar presa da cociña en Nadal, o que boto de menos é as fillas e os netos», sentenza unha de nós. Non teño probas nin dúbidas de que todas as demais acenamos un medio sorriso baixo a máscara. Con todo, as recomendacións sanitarias de que cociñe unha única persoa, que poña tamén a mesa e recolla ao rematar tampouco deixan unha estampa moi colaborativa para o Nadal covídico.
O espellismo dunha apertura perimetral
O día dos Santos Inocentes –habería que abordar por que boa parte da xente que insiste na turbidez do Apalpador considera acaído facer brincadeiras cando se conmemora unha matanza de meniños–, as xentes de Lugo recibimos a boa nova de que os datos epidemiolóxicos permiten unha apertura do peche perimetral, sen améndoa, que nos cinguía desde outubro. Como se xa nós intuísemos que había durar pouco o erguerse as fronteiras –spoiler: dúas semanas escasas–, apostamos por queimar o 2020 na Terra do Medio. Xusto antes de emprender a viaxe, quedaban catro vehículos na área de autocaravanas no fondo das costas do Parque Rosalía. Tres están baleiras nesa hora. Na cuarta, un señor de Lugo di que soamente a moveu para limpala e airearse un pouco, que non está polo labor de recibir 2021 con vistas á ponte romana desde a explanada do Pavillón Municipal. Unha delas leva estacionada varios días. Moito teño cavilado sobre se alguén vivirá nela, de xeito permanente ou temporal, por ter sido desafiuzado, expulsado do sistema, no ano da pandemia. Propóñome regresar á volta, para ver de quen lle dea respostas ás preguntas, pero xa non estará a caravana aparcada no mesmo lugar.
O día de Aninovo renunciamos aos valses vieneses e aos saltos de esquí pola televisión para cumprir cunha das tradicións máis recoñecibles na Terra do Medio, que é acudir á feira do 1 de Monterroso. A cita aparece no Mentireiro Verdadeiro no capítulo das feiras de mes, non das cadaneiras, como a de Santos, que nos seus máis de 700 anos de existencia unicamente se viu suspendida durante a pandemia de gripe de 1918 e neste ano da covídia. A feira do primeiro de xaneiro foi algunha vez saír a dalo todo a Melide –basicamente ao Trece e ao Gatos, como cada fin de semana– e partillar o bus coas queixeiras e as piteiras para ir almorzar os churros –ou polbo e carne ao caldeiro– a Monterroso. Neste día inaugural de 2021 quere nevar e a Cúpula, un espazo multiusos da vila máis de ficción distópica que de peli alemá de sobremesa, ofrece o aspecto máis desolador que teñen visto estes ollos. Son pouquísimos os postos. Está o xornalista Pedro Rielo, co equipo de directos da Televisión de Galicia. Unha muller que vén de Moreda, en Palas de Rei, con queixos e manteiga, conta que nestes nove longos meses de estados de alarma, peches e toques de recoller ten que acudir a cinco feiras para facer o que adoitaba gañar nunha soa. «Non vexo o día de que me chamen do ambulatorio para poñer a vacina», di, «pero isto non vai acabar tan axiña».
A primeira das infodemias
Xa antes de que Italia comezase os confinamentos en Europa, institucións coma o Massachusetts Institute of Technology (MIT) referíanse á do coronavirus como a primeira «infodemia» en redes sociais que enfrontaba a humanidade. Contaban Karen Hao e Tanya Basu na revista do MIT hai un ano, en febreiro de 2020, que a crise sociosanitaria da Covid-19 ten esparexido informacións e desinformacións a unha velocidade e a través dunha variedade de medios nunca coñecida. Un informe da axencia pública estatal SINC, asinado por Sergio Guinaldo, sinalaba en novembro que a medida que o número de infeccións comezaba a incrementarse, as informacións procedentes de fontes «cribles» volvéronse máis dominantes en redes sociais como Twitter. Malia destacaren como a infodemia ten contribuído ao pánico colectivo e a facer máis visibles as mensaxes acientíficas de negacionistas e antivacinas, Hao e Basu inciden en que, no contexto confinado e distanciado, as redes sociais serven tamén para crear comunidade. Un espazo de tecer redes, si, mais tamén de «loito colectivo».
Se miramos cara a casa, hai só uns días, María Yáñez publicaba en Vinte unha reportaxe do inicio da terceira década de cibercultura en Galicia e como as mencións, por exemplo, a Galituíter de xeito autorreferencial para a comunidade que chía en galego teñen pasado de algo menos de 700 en 2019 a 3.400 no 2020 pandémico, nun crecemento exponencial nunca rexistrado. O 31 de decembro, unhas poucas horas antes de que Ana Peleteiro e Xosé Ramón Gayoso desen as badaladas de Aninovo desde a Praza do Obradoiro de Santiago para Galicia enteira, puidemos asistir ao streaming da gala de Fin de Ano dos Premios Galituíter a través de Twich, a rede social que con Tik Tok ten gañado máis protagonismo nos últimos meses.
A neve antes da neve: benvidas a Baleira Beret
Partillamos no Instagram fotografías de nevaradas e xeadas. Os termómetros conxelados a dez baixo cero en Calvos de Randín e as néboas perpetuas sobre o leito do Miño. Contaba a principios de xaneiro o xornalista Modesto del Río en Twitter que a historia que máis lle chamara a atención foi a da familia de Vilagarcía, pai, nai embarazada e un neno –ollo ás reminiscencias–, que foron ao Xiabre por ver nevar –finalmente non caeu nin o primeiro trapo– e quedaron atrapados no xeo, de xeito que tivo que rescatalos a Garda Civil, multa mediante, xa que saltaran o peche perimetral e estaban no termo municipal de Catoira. Seica non nevou aquel día no Xiabre, pero nas montañas orientais de Galicia das que disque procede o Apalpador, o Nadal –tamén as semanas de antes e as de despois– foi branco e con carambos, como nun decorado dos telefilmes de Hallmark.
Faltaban dez días para que caera a furia de Filomena sobre Madrid e xa acumulaban na Fonsagrada, en Cervantes e en Pedrafita tres semanas en branco. Laiábanse en Manzaneda de non ter aberta a estación de esquí. No Cebreiro, a principal porta para os peregrinos a Compostela desde que o crego Elías Valiña comezou a pintar frechas amarelas nos noventa, regresou o bulir dos bautismos de neve, do alcalde, José Luis Raposo, a rescatar visitantes atrapados nas congostras e da rapazada a rolos entre as pallozas milenarias. É un costume da Galicia apenovita achegarse ata os adentros do país pola A-6 para que as crianzas vexan por vez primeira caer as folerpas e coñezan os rigores do inverno interior. Neste Nadal da pandemia, non fixo falta acadar os cumios do Mustallar ou o pico Tres Bispos. Nin sequera Piornedo. Xa a carón de Lugo, en Castroverde, perdurou a neve tempo abondo. Os prados en pendente da Vaqueriza, en Baleira Beret, acolleron carreiras de zorras –que non de raposas– con moito máis poder de convocatoria que moitas das cabalgatas estáticas que os protocolos anticovid impuxeron en vilas e cidades.
Antes de que te decatares, aló foi este Nadal sen Feira do Capón de Vilalba nin cantos de reises nin bicos nin apertas. O aire xeado do nordés aventa certo ruxerruxe de que hai que salvar as rebaixas e o San Valentín. O Entroido e a Semana Santa. Salvemos o verán. E o Xacobeo, que durará dous anos (polo menos), co visto e prace do Papa de Roma. Os operarios de Electromiño retiran o alumeado ornamental na Praza Maior e, como posuída polo espírito de Abel Caballero, quixeras que as deixasen postas unhas semaniñas máis. Cando menos, ata marzo. Ou, mellor, ata que estea vacinado ese 70 por cento da poboación que faga valer a inmunidade de rabaño. Luces que nos dean calor nas tebras do inverno pandémico.
