Lugo.- O próximo confinamento mundial será para evitar o quecemento climático irreversíbel? No soño sinto que a resposta a esa pregunta é «si»: si, o próximo confinamento mundial que vivamos será para evitar á desesperada o quecemento climático e irreversíbel do noso planeta. Así que na visión onírica, estou na miña habitación e miro a través da fiestra: xente correndo pola rúa, alarmada. E escoito unha sirena xeral que o invade todo. Lugo apocalíptico. Como é posíbel? Entón, no entresoño, comezo a comprender namentres refrego os ollos: soa a alarma do meu móbil varias veces até que me dou por vencido e esperto. Ergo, desconéctoa e vou á ducha. Ese xesto cotián aparentemente trivial no meu Android (o sistema operativo de Google para móbiles que viu a luz por vez primeira en 2008) pasa a ser propiedade desta empresa que, dunha banda, pode que o utilice para mellorar o servizo da aplicación, pero, doutra, servirá para engrosar o chamado «excedente de conduta»: toda aquela restra de datos relativos á miña información persoal, os meus hábitos, os meus gustos e moitas outras cousas que constitúen a nosa pegada dixital e fan parte da nosa identidade.

Vístome e preparo o almorzo do neno, reparando no botón do bluetooth da trituradora onde botei a piña e o zume das laranxas, co recordo desacougante do meu soño. Pero é difícil eludir a traxedia climática, dada a tendencia do capitalismo a esgotar os bens comúns. A fusión da oligarquía das eléctricas co «capital na nube» podería provocar que perdamos a nosa capacidade como demos (comunidade, sociedade, especie) para elixir as prácticas enerxéticas que queremos que acompañen a nosa vida. As xeracións novas precisan entender que impedir o quecemento do planeta implica combater a ameaza actual. Contra o que suxire o seu nome, a nube é unha aglomeración de silicio, cables e metais pesados que se concentra en lugares moi concretos e consome enormes cantidades de enerxía contaminante. En 2020 calculábase que este tipo de infraestruturas –propiedade dos señores feudais da nube–, onde se almacenan os excedentes condutuais que desenvolven os algoritmos preditivos, eran xa responsábeis da emisión do 4% de CO2 á atmosfera. Neste senso, países como Xapón advirten que en 2030 a rede enerxética superará a súa capacidade total de subministro eléctrico.

Namentres sobe o café, reparo no televisor e penso no dispositivo ChromeCast que Google sacou en 2013 e que, dende hai un par de anos, colga da parte traseira da tele. Este conéctase ao Google Home, unha aplicación que apareceu no mercado en 2018.

Calcúlase que nese ano o volume de negocio do mercado mundial dos fogares intelixentes (termostatos intelixentes, fornos, neveiras, televisións, duchas ou asistentes dixitais do fogar) ascendeu a uns 36.000 millóns de dólares, xa arredor dos 151.000 millóns en 2023. O que Shoshana Zuboff, profesora de Harvard, define como «capitalismo da vixilancia» na súa monumental obra A era do capitalismo da vixilancia reclama pola súa conta e para si a experiencia humana: toda aquela información nosa que pode ser recollida por estes aparellos, entendéndoa como unha materia prima gratuíta que se pode traducir en datos de comportamento que, á súa vez, serán rendíbeis posteriormente en mercados do que ela denomina «mercados de futuros condutuais». Esta é a esencia do capital de mando algorítmico baseado na nube. Boa parte deste novo labor efectúase baixo o paraugas do trato personalizado, que é un xeito de camuflar unha serie de agresivas operacións de extracción que explotan as profundidades íntimas da vida cotiá coma se dunha mina se tratase.

Baixo o paraugas do trato personalizado camuflan operacións de extracción que explotan as profundidades íntimas da vida cotiá

O día da pandemia, a bolsa de Londres subiu un 2,3%. E foron precisamente a pandemia e a avalancha de diñeiro público que esta desencadeou as que marcaron o comezo da Era do Capital na Nube, que acelerou definitivamente un proceso iniciado entre 2002 e 2005. Este vén definido por captar a atención, fabricar desexos e modelar condutas, impulsar o traballo proletario (na nube), favorecer a man de obra gratuíta e masiva (a «servidume» da nube; nós mesmas contribuíndo coa nosa actividade nas diferentes plataformas, redes e aplicacións) e crear espazos de transacción dixital privatizados («feudos» dixitais, como por exemplo amazon.com). Adwords, a aplicación que Google lanzou en 2002, descubriu que pagamos máis pola mañá que pola tarde; máis na oficina que na casa; e profundou nos nosos historiais de compras, gustos televisivos, quen de nós é proclive a mercar cousas na rede ás dúas da mañá…

Durante o almorzo entregámoslle ao meu fillo un exemplar de banda deseñada de Miguelanxo Prado que lle collemos o día anterior no Culturgal, cun bonito debuxo do autor con dedicatoria incluída. «Fáltalle o selo dun bo ex-libris», penso. Entón lembro o que sempre levo comigo aos eventos literarios por se tocase asinar, e que levei tamén ao Culturgal: un agasallo fermoso de Xerais en 2017 por facer parte do xurado de novela, co debuxo do mar, un peixe e o Sol.

«Déixasme xogar un pouco ao Brawl Stars antes de marchar ao partido, papi?», pregunta o meu fillo, referíndose a un xogo que descargou no meu móbil e no que pode xogar en liña cadora e cando anda con algún amigo do instituto, a falta dun móbil de seu. Nego coa cabeza e volve ao libro. Entón abro o Facebook e sáltame, coma se nada, un anuncio de vídeo dunha marca de ex libris aparentemente iguais ao meu pero que nunca vira. A sorpresa que nos invade diante deste tipo de situacións é parte do problema, pero nunha patente rexistrada por Google en 2003 xa se describían técnicas que farían que cada vez que un usuario consultase algo no seu motor de procura, o sistema presentaríalle simultaneamente unha configuración específica dun anuncio particular, nunha fracción de tempo ínfima. Os datos que Google é quen de extraer de nós na actualidade (tamén co uso de micrófonos e cámaras dos móbiles a través de complicadas configuracións que dificilmente pode controlar ningún usuario) fan que haxa un avance vertixinoso na predición dos nosos comportamentos futuros, o que explica feitos desta natureza, aparentemente máxicos: excedente condutual, ciencia dos datos, infraestrutura material, potencia computacional, sistemas algorítmicos e plataformas automatizadas. Todo traducido en miles de millóns de subastas ao mellor apostante. Mais non somos «clientes» do capitalismo da vixilancia. E malia que o dito habitual diga que «cando o produto é gratis, o produto es ti», tampouco ese é o xeito correcto de velo. Somos as fontes do excedente do que se alimenta o capitalismo da vixilancia. Desposuídas de parte do que nos constitúe. Os verdadeiros clientes do capitalismo da vixilancia son as empresas que comercian nos mercados que este ten organizados en base aos nosos comportamentos futuros.

As cinco empresas principais do capitalismo da vixilancia ou do capital na nube –Apple, Google, Amazon, Microsoft e Facebook– derruíron os dous piares do capitalismo. Así, onde antes había mercados e beneficios, agora hai plataformas de comercio dixitais –feudos e renda–. A renda da nube; o pago para acceder ao feudo.

O mercado e os beneficios seguen sendo omnipresentes, pero foron expulsados ás marxes do sistema. A diferenza entre a renda e o beneficio é sutil e cualitativa. Namentres este é volúbel e vulnerábel á competencia, a renda é o acceso privilexiado a bens cuxa oferta é ríxida e restrinxida. Non se poden xerar máis recursos deste tipo. Do mesmo xeito que o capitalismo desbancou ao feudalismo, substituíndo a terra polo capital como factor de produción dominante, no actual contexto o capitalismo foi desprazado por unha mutación do capital grazas a ese «capital na nube». Namentres Google, Alibaba, Facebook, TikTok, Tencent e Twitter gozaban do seu feudo na nube, Elon Musk non tiña esa porta de entrada dunha aplicación para todo. Esta circunstancia é a que motiva en gran parte movementos aparentemente díscolos de personaxes coma el e a súa polémica adquisición de Twitter coa posterior transformación en X.

«Podo ver un pouco os debuxos antes de marchar?», pregunta o meu fillo de novo, ao rematar o almorzo. Miro a televisión e dígolle que si. Penso na TVG. Apenas a vexo, agás o ZigZag. Abro X no meu móbil logo de recoller a mesa, requirido polas notificacións constantes dende que non o uso e me din de alta en Bluesky. Así que entro no perfil de Roberto Vilar. Ségueme dende hai anos, pero eu non o sigo a el. Entón comezan a desfilar reels do Land Rober nesa feira que é a liña temporal. Non lles presto moita atención, mentres penso en cando deixei de ver a televisión, hai xa moitos anos.

Como as redes sociais, unha parte grande da televisión supón o contrario do proceso necesario para elaborar un pensamento profundo ou comprender un argumento complexo. O timeline de Facebook, Twitter ou Youtube ofrece contidos inconexos, unha catarata de información impredicíbel: a manifestación de Altri e os goles de Ronaldo; unha receita de cociña e memes racistas; Tellado facendo o ridículo no atril do Congreso e un salto dun indonesio dende un cantil ao mar; mentira e fantasía, a foliada da Fonsagrada e a suposta montaxe da chegada á lúa dos ianquis… Pero axéitase á natureza do «imperativo de extracción» do excedente condutual: canto maior é o número de anacos de realidade e máis inconexos son, máis nos enganchan. É o que na industria do xogo se chama «event frequency» ou «frecuencia de estímulo». Así, deixo o móbil, frustrado, pensando se somos adictos á política, á actualidade, aos goles dun fútbol que hoxe xa non existe… Pero non: somos adictos entón á secuencia rítmica e fragmentada das redes sociais.

Collemos os abrigos e saímos da casa ao tempo que matino nesta cuestión. Baixamos ao portal e alí un repartidor de Amazon timbra noutro piso. Amazon ocúpase dos fabricantes de produtos físicos (as empresas tradicionais do chamado «capital terrestre»), mentres outras como Uber, Lyft, GrubHub, DoorDash e Instacart se centran no «precariado» (condutores, repartidores, limpadoras…), a quen cobra unha comisión fixa dos seus ingresos, unha renda. Subimos no coche camiño do partido e o teléfono conéctase ao sistema de música. O neno pídeme consultar o campo na aplicación da Federación Galega de Fútbol. Louzán. É do tecnofeudalismo? Ou é de Ribadumia? Acendo a radio pero axiña teño que apagala para non xurar en alto ao escoitar a «nuestro hombre en Madrid».

Somos as fontes do excedente do que se alimenta o capitalismo da vixilancia. Os verdadeiros clientes son as empresas que comercian en base aos nosos comportamentos futuros

Marta Peirano, a autora de El enemigo conoce el sistema (Debate, 2019), sinala que son dous os elementos fundamentais que interveñen na escalada de polarización que vén da man da proliferación dos chamados tabloides, pero tamén nos inflamados debates políticos nas redes sociais: o nesgo de confirmación e o efecto de falso consenso. O primeiro é a tendencia que temos a favorecer a información que confirma o que queremos crer e desbota o que nos contradí (escoiteille a un afamado construtor lucense, na súa habitual matiné cos peixes gordos do gremio no Restaurante España: «Europa non nolo cobra! Pero vainos vir de volta! E dixérono, dixérono! Dixérono aquí! E aquí o tes!», dicía, amosando triunfal o móbil como se brandise a Tizona do Cid).

O segundo é que acostumamos sobreestimar a popularidade dos nosos puntos de vista. Lembro cando pensei nas eleccións galegas de 2020 que a esquerda podía tombar a Feijóo. Estaba moi convencido. Ademais, contaba co aval do Twitter! E a intelixencia das máquinas —o algoritmo— explota isto, a chamada polarización, froito dun modelo publicitario moi concreto. Unha porcentaxe importante dos dous mil trescentos millóns de persoas que len Twitter e Facebook fano coma se isto fosen os medios de comunicación (en amplas rexións do planeta hai unha tarifa reducida pola que a xente pode conectarse unicamente a Facebook ou TikTok sendo ese o seu acceso á rede). Non o len coma se fose un contido deseñado a medida por empresas expertas na publicidade baseada en modelos preditivos e campañas políticas. Unha inmensa maioría nin sequera sabe que Facebook pode publicar novas falsas sen temer unha demanda, cousa que un xornal non. No mesmo libro, leo que dous investigadores da Universidade de Warwick estudaron 3.335 ataques contra refuxiados en Alemaña, analizando todas as variábeis posíbeis. Encontraron que a única variábel significativa era o Facebook: os inmigrantes sofren máis ataques violentos nas cidades onde hai máis usuarias/os de Facebook. E este é parte dun ecosistema mediático fraudulento. O «Monstro Amábel», enunciado en 2012 por Raffaele Simone, medra impulsado polo novo rostro do que Yanis Varoufakis —exministro grego de Economía do goberno de Tsipras que foi lidar cos falcóns da troika europea antes de dimitir en 2015— bautiza no seu último libro como «tecnofeudalismo». A intolerancia é a compensación emocional deste novo sistema económico polas frustracións e ansiedades que experimentamos en relación coa identidade e a atención. Mentres, os algoritmos optimizan as rendas na nube. Varoufakis fala tamén do «Minotauro»: o proceso que no período comprendido entre os anos 70 e o 2008 desembocaría finalmente na crise financeira mundial. Na década dos 80, os derivados financeiros cobraron en última instancia formas complexísimas que nin os seus creadores foron quen de comprender, cando foran eles quen crearan os propios algoritmos que os rexían.

Unha inmensa maioría da xente nin sequera sabe que Facebook pode publicar novas falsas sen temer unha demanda, cousa que un xornal non

No traxecto de volta do partido, o neno fai unha pregunta importante, de novo co libro de Miguelanxo Prado entre as mans. «Imos ir á manifestación de Altri?». Respondo que si, observando o seu libro, e penso en Durkheim, nos destrutivos efectos da desigualdade social sobre a división social do traballo, e no máis perigoso de todo: a asimetría de poder extrema que fai imposíbel o conflito en si porque nega o dereito mesmo a combater. Isto ten lugar sobre o que Zuboff chama o «Problema dos Dous Textos»: no primeiro texto están á vista os nosos blogues, os nosos vídeos, a nosa música, os nosos comentarios, os nosos «préstame» e interesantes intervencións, a barafunda das nosas vidas comunicada na rede. Pero todo o que achegamos ao primeiro texto convértese en excedente e material que enche as páxinas para o segundo texto, o que ninguén ve agás quen manexa o cotarro. E non ten nada que ver cunha democratización da información para unha sociedade mellor. O que o ordenador pon en perigo é a autonomía humana; garantir a liberdade da que se nutre a democracia require dun axeitado uso social da información, tamén de certas doses de ocultación do que somos. Quen sabe? Quen decide? Quen decide quen decide? Sen saber o que enfrontamos é difícil organizarse.

Diante da ameaza da desregulación que favorece a aceleración do sistema actual, coa súa inxerencia no funcionamento das sociedades democráticas, a súa asimetría aberrante, a contaminación do debate público e a polarización, a vontade de influír e monetizar todos os eidos da experiencia humana, destruíndo os vínculos que nos constitúen como seres sociais, a incidencia no quecemento global ou na carreira armamentística, é difícil non sentir vertixe e frustración. Sobre todo ao mirar o teu fillo cun libro na man, coma se este aínda fose unha arma cargada de esperanza. Sartre dixo que a liberdade non é senón a existencia da nosa vontade. Que non abonda con querer. Cómpre querer querer. Este é o acto que garante a nosa condición de seres autónomos, a cerna definitiva da civilización. As palabras traballan. A voz nace dun perigo. Queremos pensar, co pensador grego, que Prometeo lle roubou a Zeus o lume en nome da Humanidade. E que o fixo coa esperanza de que iluminase as nosas vidas sen queimar a terra.

Namentres, meu fillo abre o libro e debuxa no maxín a promesa da utopía.