A Coruña.- A ría de Arousa, ese inmenso brazo de mar que se penetra case 30 quilómetros no interior de Galicia ata a desembocadura do río Ulla, formando un dos espazos naturais e paisaxísticos máis emblemáticos do país, atópase nunha situación límite debido á contaminación e á crecente presión demográfica que padece. Diante a desidia dunha Administración autonómica que leva decenios desatendendo as advertencias de científicas, ecoloxistas e mariscadoras, a ría enfróntase ademais a dous proxectos industriais avalados pola Xunta que, segundo eses colectivos, poderían representar a súa puntilla definitiva.

As rías galegas formáronse fai 110 millóns de anos e eran unha das maiores reservas de fitoplacton da Terra. Especialmente a de Arousa, cuxos ecosistemas deron lugar a unha sólida produción marisqueira, a maior de Galicia e do Estado en ameixas, mexillóns e berberechos, encabezada maioritariamente por mulleres e sobre a que se conformou a estrutura social das comarcas que rodean o estuario. Ao seu ao redor non hai nin unha gran cidade, senón unha multitude de núcleos de poboación dos que o municipio máis grande, Vilagarcía (Pontevedra), con 37.000 habitantes empadroados, non superou os 10.000 ata ben entrada a segunda década do século XX.

A semana pasada, a Plataforma en Defensa dá Ría de Arousa (PDRA), as confrarías e as agrupacións de mexilloeiros presentaron os datos de produción de 2024, que sinalan un descenso tan brutal que cabería cualificalo de catastrófico, porque ocorre tras varios lustros de caídas consecutivas. O ano pasado extraeron case un 93% menos de berberecho que a media do quinquenio anterior, e preto da metade de ameixa con algunhas subespecies por encima do 85% de baixada.

Verteduras contaminantes

«É verdade que o cambio climático ten que ver, pero o verdadeiro problema desta ría son as verteduras contaminantes», conta María Porto, presidenta da Agrupación de Mariscadoras da Pé de Carril, en Vilagarcía. Explota en concesión un parque de ameixas e advirte de que a pasividade da Xunta do PP fronte á situación do estuario non é casual: «O seu modelo é a acuicultura industrial. Están a deixarnos sen futuro para que desapareza o marisqueiro artesanal», afirma.

Segundo a PDRA, as perdas económicas globais de todas as lonxas da ría en 2024 foron de 16,2 millóns de euros. Facturáronse 69 millóns, fronte aos 85,2 millóns da media do período anterior. Só no que se refire aos bivalvos, pasouse de 29,4 millóns de euros a 14,7 millóns o ano pasado. É dicir a metade. «A Xunta debe deixar de mirar cara a outro lado, recoñecer o problema e tomar medidas reais e non propagandísticas», reclama Xaquín Rubido, biólogo e portavoz da plataforma.

Os ecosistemas de Arousa son enormemente fráxiles. Aféctalles calquera variación no caudal de auga doce que chega a través do Ulla, o Umia e outros afluentes menores. Pero os cambios na salinidade son frecuentes polo descontrol na apertura e peches das decenas de explotacións hidroeléctricas ao longo dos ríos que a alimentan. As cinzas que arrastran as choivas tras os incendios tamén matan o marisco, como as verteduras químicas das industrias conserveiras instaladas nas poboacións ribeiregas ou xunto a eses leitos.

Unha desas explotacións contaminantes, a mina de cobre de Touro, 40 quilómetros río arriba, intoxicou a ría durante anos con metais pesados e augas acedas. A Xunta estuda agora un proxecto da empresa Cobre San Rafael, vinculada á multinacional canadense Atalaya Mining, para reabrila. A 80 quilómetros de Touro, en Palas de Rei (Lugo), o goberno de Alfonso Rueda tamén apoia a construción dunha macrofábrica de celulosa da papeleira portuguesa Altri, que detraerá cada día 16 millóns de litros de auga do Ulla e verterá outros 30 millóns de litros diarios depurados, pero aínda contaminados.

Chumbo, arsénico, cobre e zinc

Hai catorce anos, un estudo da Universidade de Vigo e do Instituto de Investigacións Mariñas do Centro Superior de Investigacións Científicas (CSIC) alertou de que as augas e o leito da ría estaban gravemente contaminadas con elevados niveis de chumbo, arsénico e cobre, incluídas extensas zonas que quedan ao descuberto durante a baixamar. En marzo de 2023, outro informe avalado polo CSIC detectou tamén cobre e zinc en varios afluentes do estuario, e advertiu da afectación que representan as augas residuais e, sobre todo, os tóxicos acumulados no encoro de Portodeumouros, sobre o Ulla, onde Altri prevé verter as procesadas tras a fabricación de celulosa.

«A menor taxa de renovació provocará un maior impacto das verteduras das minas e as fábricas e tamén das estacións depuradoras de augas residuais» das centenares de localidades que se nutren da auga do río e que, asegura a PDRA, «non están preparadas para afrontalo».

A poboación dos 11 municipios que baña a ría –Boiro, A Pobra do Caramiñal, Rianxo e Ribeira, na provincia da Coruña, e Cambados, Catoira, O Grove, A Illa de Arousa, Sanxenxo, Vilagarcía e Vilanova de Arousa, na de Pontevedra–, mantiveron máis ou menos estable a súa poboación, dunhas 157.000 persoas, que creceu ao redor dun 5% nos últimos 40 anos. Pero a explosión agravou a presión demográfica.

Segundo o Instituto Galego de Estatística, eses municipios son os que soportan a maior intensidade de visitantes estacionais de toda Galicia. Preto de medio millón de persoas só o verán pasado, é dicir o triplo da poboación residente, nunha tendencia que non deixa de crecer. Desde 2020, eses concellos han concendido máis de 2.900 licenzas de construción de novos edificios. En cinco anos, entre 2019 e 2023, os seus municipios pasaron de menos de 42.000 prazas hostaleiras e en aloxamentos turísticos a máis de 58.000.

Saneamento e rexeneración

«A ría está a sufrir unha deterioración progresiva desde hai anos e fai falta unha acción conxunta de saneamento e rexeneración», di o biólogo e portavoz da PDRA. «Unha deterioración en todos os aspectos», subliña: “Perdas de toneladas de bivalvos, de milones de euros, cos bancos marisqueiros sen capacidade de recuperación e cada vez menos permex».

Os permex son os permisos de explotación marisqueira, unha actividade que en Arousa, con 1.544 licenzas en xaneiro de 2024, desenvolven maioritariamente as mulleres. Aínda que están a perder peso no sector a medida que avanza a decadencia da ría. En 2011 elas tiñan 1.635 dos 1.731 permex da zona, é dicir máis do 94%. Hoxe teñen 1.238 dos 1.544 permisos de Arousa, é dicir o 80%, e con con unha substitución xeracional que parece condenada.

«Na nosa confraría empezamos o ano 95 mariscadoras e non creo que cheguemos a final de 2025 máis de 56», confirma María Porto, a presidenta da agrupación de produtoras de Carril. Hai 14 anos, as produtoras arousás de menos de 40 anos eran o 38% do total, pero hoxe son pouco máis de 200, é dicir menos do 14%. Só 26 teñen menos de 30 anos e só unha, menos de 20.