O fillo pródigo

Como grande parte da miña xeración, tiven unha educación católica tradicional: colexio de monxas, logo de curas, catecismo e misa semanal na infancia, rosario… o paquete todo. Unha parte importante dos relatos infantís que conformaron e reforzaron a moral que se instalou no noso proceso de socialización viñan da «historia sagrada», nomeadamente das parábolas e a vida dos santos -e santas-, tanto ou máis que das historias da literatura infantil tradicional e as fábulas con moral.

Unha das historias que máis lembro é a parábola do fillo pródigo do evanxeo de Lucas. Porque non a daba entendido. Non o fixen até ser eu nai. Téñolle dado voltas con certa frecuencia en distintos momentos persoais e políticos. E agora tamén. Agrúpana nunha triloxía xunto coas da «moeda perdida» e a «ovella extraviada» que denominan as «parábolas da ledicia», porque relatan a inquedanza da perda e a ledicia de atopar aquilo que perdemos. Por insignificante que sexa a moeda, a muller esforzarase todo o día en buscala ate recuperala. O pastor arriscarase a abandonar o rabaño para buscar esa única ovella perdida. O pai fará unha grande festa cando volva ese fillo que o abandonou e malgastou a facenda.

Nos dous primeiros casos é doado identificarse coas únicas figuras humanas dos relatos: a muller e o pastor, coa tristura da perda, a ansiedade da busca, e a ledicia do encontro. Podemos entender instintivamente a mensaxe: exhórtasenos a non dar nada por perdido, a perseverar e a valorar ata o máis pequeno. Porén, na moral destas historias, en realidade, é deus o humano que actúa e nós somos a ovella e a moeda. Somos nós o que se perde, se busca e se atopa. Fica moi claro na terceira parábola, a do fillo pródigo, na que todos os protagonistas son persoas: o irmán máis novo que marcha da casa, malgasta a súa parte da herdanza e volve sen nada; o pai que o recibe de volta cunha festa, sen castigo, sen permitirlle que se humille nin pedirlle que se arrepinta; e o irmán máis vello, agraviado porque a el que sempre se comportou como un bo fillo, nunca o pai festa ningunha lle fixo.

Parecíame de nova moi inxusto ese trato desigual entre os fillos. Onde quedaba iso de que deus premia aos bos e castiga aos malos? Premiando ao malo cunha festa, o pai estaba indirectamente castigando ao bo, estáballe a dicir que non compensa o sacrificio de portarse ben, que logo non terá premio, que é mellor vivir irresponsablemente, que xa virá o pai ao rescate faga o que faga. Eu colocábame sempre na posición do fillo maior e entendía o seu enfado.

Ademais realmente non sabemos como remata a historia. Acaba o fillo maior aceptando sinceramente a volta do irmán? Aprendeu a lección o máis novo ou volve as andadas e marcha outra volta? Arrepíntese o pai de telo acollido? Como cambiou a vida desta familia logo do «incidente»? Semella que a moral que se nos ofrece complétase no acto da aceptación e a festa, sen promesas nin consecuencias, independentemente do que depare o futuro.

Co paso dos anos a experiencia vainos colocando algunha vez en cadansúa posición dos tres personaxes e permítenos entendelos. Ah! Era isto o que sentía o pai ao ver de novo ao fillo perdido!… Uf! Menos mal que me aceptan de novo logo desta metedura de pata! … En tantas ocasións teño lembrado esta parábola e o meu enfado infantil con aquela inxustiza nun mundo que eu vía simple e dicotómico: había persoas boas e persoas malas, as que obedecían e ficaban eran boas, as que se arriscaban, desobedecían e marchaban eran malas. O perdón só podía acadarse logo dun purgatorio, non podía ser tan doado volver. Malia o ton pueril, esta é unha retórica bastante común no discurso público.

Hai xa máis de 100 anos, en 1912, o pai da socioloxía Émile Durkheim propuxo unha interpretación sociolóxica das relixións primitivas: que o deus ao que adoran é realmente unha metáfora da sociedade; que o que definen como libro sagrado recompila e representa a norma moral necesaria para a supervivencia e a cohesión desa comunidade. Segue a ser así hoxe para bastantes sociedades mais non para nós. Nunha sociedade laica como a nosa a representación máxima da comunidade (o deus) sería o Estado, o libro sagrado as leis vixentes, e a nosa fe a democracia.

Dende ese punto de vista durkheimniano, a proposta social e política de Lucas na parábola do fillo pródigo supuxo un cambio radical a respecto do rotura por rotura, ollo por ollo, dente por dente» do Levítico. Propón unha retórica do reencontro fronte a tradicional retórica da vinganza. Na posición dos irmáns, no nivel individual, humano, poida que sintamos máis próximo o ollo por ollo que é consecuencia da ira, resposta ao agravio, defensa agresiva do que consideramos noso e xusto. Coñecémolo, sentímolo en primeira persoa. Por máis que tamén sabemos que esa resposta non adoita consolar da perda nin arranxar os problemas. Por iso os procesos de maduración persoal inclúen o autocontrol da ira. É complicado ser o irmán maior sen sentirse agraviado, e ser o pequeno sen sentirse humillado.

Mais se miramos dende a posición do pai (do deus do Evanxeo, da sociedade de Durkheim), as consecuencias de adoptar unha ou outra posición poden cambian o mundo. A retórica do ollo por ollo, do dereito á vinganza entre sociedades ou Estados é unha espiral de violencia que produce destrución e morte, e que nunca da rematado porque olla sempre ao pasado. A retórica do reencontro, do pai acolledor, crea un espazo de construción que permite empezar de cero, curar as feridas e ollar ao futuro cara unha sociedade que non sexa só unha suma de agraviados e humillados.

Estes días, a actualidade política volveume traer a memoria a parábola do fillo pródigo. Seguro que entendedes o por que.

cool good eh love2 cute confused notgood numb disgusting fail