Coas palabras do Federico García Lorca de Una noche sin luna aínda na gorxa, Juan Diego Botto acaba de estrear a súa primeira película como director, En los márgenes, o retrato coral dun problema social que, por cotián, non deixa de ser noticia: os desafiuzamentos. A película removeu conciencias e reabriu un debate que semellaba traspapelado nas redaccións dos medios de comunicación. Olga Rodríguez, xornalista especializada en información internacional e reporteira en demasiadas guerras, escribiu o guión con el. Tocoulle cubrir esas outras batallas sen balas que se libran nas rúas de Madrid e outras cidades do Estado. Son conflitos moi duros, pero os dous saben que o seu oficio non permite a indiferenza.
Unha película sobre desafiuzamentos cando parece que xa non están na axenda mediática?
Juan Diego Botto. A idea xurdiu hai moitos anos de maneira casual. Cando estaba representando Un trozo invisible de este mundo, Penélope Cruz veu ver a función e propúxome que escribira un texto para representar xuntos. Suxeriume unha historia de celos. Meses despois comecei esa historia, con celos, si, pero os protagonistas eran unha parella a noite antes do seu desafiuzamento.
Os celos terminaron por non interesarme moito, pero o tema do desafiuzamento si. Un pouco antes, Olga fixera unha entrevista a unhas educadoras sociais que me impactara moito. Lembro o titular: «Todas as semanas alguén nos di: ‘Se non me suicido é polos meus fillos’». Nesa entrevista falábase da falta de recursos que tiñan estas traballadoras, da súa sensación de desbordamento, dunha crise absoluta… Empezamos un longo período de entrevistas con traballadores sociais, avogados, persoas que estaban vivindo un desafiuzamento. Foi un proceso moi longo, non a fotografía dun momento. De toda esa experiencia destilouse que a película tiña que ser unha historia coral. O que ía ser unha peza para dous actores converteuse noutra cousa. Presenteillo a Penélope: «Mira, non hai celos, pero hai unha historia». Gustoulle moito e entrou coma produtora ademais de aceptar un dos papeis protagonistas.
O guión transita entre a realidade propia do discurso periodístico e a ficción. Como se mesturaron linguaxes tan distintas?
Olga Rodríguez. Esa fusión produciuse dunha forma moi natural. Foi un proceso moi longo (comezámolo en 2013) porque non foi fácil conseguir financiamento. Todo parecía encaixar ata que se atopaban coa palabra desafiuzamento, e esa espera axudou a que o guión se xestara lentamente. Juan e mais eu temos conversas moi longas sobre os nosos respectivos traballos e todo iso cruzouse no proxecto e encaixou dunha maneira moi natural. Este traballo, o xornalismo que eu fago, atravésate. Non é certo que coa idade te afagas, eu non me acostumei nin ás guerras nin ás guerras sen balas dos barrios periféricos e forma irremediablemente parte da miña vida. Penso que por iso foi doado construír un guión. Tiñamos fíos dos que tirar, historias que eu contara en crónicas e reportaxes e que as repetía na casa non só describíndoas, senón reflexionando sobre elas.
JDB. Eu adoito ter moita présa en pecharme na ficción, pero Olga tiña máis calma en presentar unha historia máis, en coñecer outro caso. E descubrín que pagaba a pena a espera porque cada familia nova que coñeciamos tiña un relato que superaba de lonxe o que eu tería sido capaz de imaxinar. Cada paso abría unha porta nova, algo que ocorre especialmente no territorio do xornalismo.
Botto: «Cada familia nova que coñeciamos tiña un relato que superaba de lonxe o que eu era capaz de imaxinar»
Aínda que os dous estades afeitos a vivir nas marxes, foi doloroso coñecer tan de preto esta situación?
OR. Eu non estiven na rodaxe, pero sei que alí pasaron moitas cousas. Algúns dos extras recibiron ordes de desafiuzamento mentres gravaban e, ante isto, no serve a indiferenza. Eu síntome atravesada pola conciencia clara do que vivo e do que vexo dende moi nova, dende que comecei a traballar cubrindo guerras. E tamén me atravesa a frialdade, indiferenza e hipocrisía que ás veces hai na miña profesión. É unha especie de muro co que tropezo unha e outra vez porque hai asuntos que non interesan ao cuarto poder. E non é raro que algún político levante o teléfono para avisar do molesta que pode ser unha reportaxe. Trátase de abusos moi normalizados e moi invisibilizados. Pero coa película aprendín moito porque os protagonistas reais son persoas fóra do normal. Non é fácil saír máis ou menos indemne dun proceso de desafiuzamento e non é fácil dedicarse a traballar para evitalos. Aprendín moitísimo da capacidade que teñen estas persoas para darlle a volta á vergoña, para sacudirse a culpa e poñer o foco naqueles que poden evitar que acontezan estas inxustizas. Pero é certo que ás veces chorabamos escribindo o guión.
Rodríguez: «Aprendín moitísimo da capacidade que teñen estas persoas para darlle a volta á vergoña, para sacudirse a culpa e poñer o foco naqueles que poden evitar que acontezan estas inxustizas. Ás veces chorabamos escribindo o guión»
Precisamente a palabra vergoña é o berro silencioso co que remata a película; dá a sensación de que se trata dunha sorte de exorcismo para acabar con esa culpa que sobrevoa en todas as historias.
JDB. En cada asemblea observamos unha e outra vez o sentimento de culpa e vergoña que teñen esas mulleres. A sensación de fracaso aparece nos desafiuzamentos de aluguer, nos desafiuzamentos de hipoteca, nos que avalan, nos que son avalados… Fante sentir culpable por ser pobre, porque tiveches un tropezón, por non poder compaxinar un traballo co coidado dun fillo enfermo, como se esta espiral que termina no desafiuzamento fora responsabilidade túa cando a culpa é dun ecosistema social, unha estrutura complexa, ecónomica, filosófica e política que te vai empurrando coma una centrifugadora a estar cada vez máis lonxe dunha vida digna. E canto máis lonxe estás dese eixe de gravidade do benestar, máis difícil é volver entrar.
Unha das cousas que vimos é que cando un cae na pobreza, todo torna nun complot para que nunca saias de aí. As estruturas burocráticas impídenche saír desa pobreza. Recoñecer que o teu problema non é un individual, senón social, é o primeiro paso para solucionalo. Ese é un dos labores máis importantes que fan as asembleas de vivenda: ser conscientes disto, de que ti es a vítima e non o culpable.
Na película chama a atención a cantidade de persoas que interveñen nun desafiuzamento.
JDB. É unha vergoña que se empreguen tantos recursos públicos para levalo a cabo. Un desafiuzamento implica un longo proceso xudicial, cinco, seis ou sete furgonetas antidisturbios que acoden ao lugar para botar da súa casa unha familia e protexer un ben que, normalmente, pertence a un fondo de inversión para o que ese inmoble significa pouco ou nada. E, sen embargo, non se está protexendo o dereito constitucional das familias a ter unha vivenda.
O fillo (fillastro) de Rafa, un dos protagonistas, ten unha importancia especial nesta historia. Por que un adolescente?
JDB. Por un lado, representa o punto de vista do espectador, é a mirada de gran parte deles. Moita xente achégase a esta historia como se achega o personaxe de Raúl, con prexuízos, con desconfianza cara a un padrasto activista e ignorando un mundo que lle resulta totalmente alleo. De feito, ten moitas reservas afectivas cara ao seu padrasto, pero ao longo de todo este proceso vai descubrindo os motivos polos que a parella da súa nai nunca está presente. E pensamos nun adolescente porque é alguén que non está contaminado por prexuízos e é capaz de cambiar en función do que ve, da realidade que atopa.
Ademais da personaxe de Penélope Cruz, na película hai moitas mulleres nas asociacións. É así na realidade?
JDB. Si, nas asembleas pola vivenda hai moitas máis mulleres que homes e iso chamounos moito a atención. Ao principio pensabamos que sería porque os homes estaban traballando, pero na maioría dos casos non era así. De feito, descubrimos que moitas desas mulleres eran as que aportaban o único soldo, un soldo que comezou como complemento ao do home e que pasou a ser a única fonte de ingresos cando o marido perdía o emprego. Decatámonos de que estes homes sustentaban a súa autoestima en ser os provedores, os que mantiñan a familia, e que cando iso se quebraba perdían o equilibrio. Ir a un banco a discutir cun sucursal, ir a unha asemblea, a unha manifestación, producíalles unha vergoña insoportable, o recoñecemento constante do seu fracaso. Por iso a maioría dos homes se descolgan.
E é curioso, pero en moitos casos, lonxe de estarlles agradecidos ás súas mulleres por ir ás asembleas, por contactar con avogados e por facer todo o posible para manter as súas casas, convértense en resentidos. A historia destes homes ás veces acaba en alcoholismo ou en violencia de xénero. Parece que ese proceso de apoderamento que elas viven se fixera contra eles.
«En moitos casos, lonxe de estarlles agradecidos ás súas mulleres por ir ás asembleas, por contactar con avogados e por facer todo o posible para manter as súas casas, os homes convértense en resentidos»
O personaje de Rafa (Luis Tosar) loita polo ben común a risco de sacrificar a súa vida persoal. Os dous son persoas comprometidas. Hai algo de Rafa no voso día a día?
JDB: É un debate constante en nós. Nun plano teórico, é evidente que se non existen esas persoas, o mundo non avanza, pero o custo persoal deste tipo de activismo é tan alto que un se pregunta se non hai outro modelo. É moi difícil cadrar todo isto, non recibes diñeiro que xustifique esa dedicación por manter a familia, falo por compromiso, porque te involucras, e a túa vida vese afectada.
OR: Rafa é un personaxe que pode ser un alter ego dos dous. É certo que, malia que eu non me sinto culpable cando marcho meses fóra de España a cubrir algún conflito, sempre estamos nese difícil equilibrio intentando compaxinar todo. Simone de Beauvoir escribiu unha novela, La sangre de los otros, na que introduce a cuestión de ata onde debe chegar o compromiso. A min interésame reflexionar sobre isto: ata onde das. Non só en conflitos internacionais, tamén en procesos máis próximos. Aínda que se acade o obxectivo final, gañar supón ás veces unha derrota porque moitas cousas quedan polo camiño. Ata onde chegar cando un vai a lugares nos que ese compromiso pode significar a propia morte, ou a tortura, ou deixar de ser quen es para te converter nun ser humano esnquizado? En que momento ese proceso se converte nalgo tan arrepiante que, malia as conquistas, un se pregunta se paga ou non a pena? Estas preguntas fágomas dende a crenza de que calquera dereito sempre vai precedido de loita, non cae do ceo. E sempre me leva a unha postura moi, moi pacifista.
Penso que é lexítima a resistencia fronte ao abuso, pero quizais a defensa do micro é a que dá paso á mellora do macro. Juan cre máis no épico. A min resúltame máis difícil cando unha e outra vez vexo que esa épica implica montañas de cadáveres, pero (e non fago máis que poñer peros) tamén creo que moitos cambios positivos na historia tiveron mortos ás costas. É a eterna pregunta que nos facemos dende hai moitos anos. Ata onde chegar?
«Ata onde chegar cando un vai a lugares nos que ese compromiso pode significar a propia morte, ou a tortura, ou deixar de ser quen es para te converter nun ser humano esnquizado?»
A película está ambientada en Madrid, pero son escenarios moi descoñecidos.
JDB: Gustábame moito a idea de mostrar un Madrid que non adoitamos ver. Lembro a un profesor de arte que, ao analizar o cadro As botas, de Van Gogh, nos dixo que esa pintura marcou a historia da arte: foi das primeiras veces nas que se atopaba beleza nas botas desgastadas dun obreiro. Na mesma liña, Lorca di no que é o meu poema favorito, «Grito hacia Roma»: «No hay amor bajo los ojos de cristal definitivo. El amor está en las carnes desgarradas por la sed». Quería retratar esa beleza, a beleza da clase traballadora, dos barrios obreiros, dun Madrid que merece ser observado e que se ignora. Inspirámonos moito en traballos de fotoxornalistas que cubriran moitos desafiuzamentos, como Jaime Alekos e Olmo Calvo. De feito, hai planos que son homenaxes a fotos súas.
Botto: «Quería retratar a beleza da clase traballadora, dos barrios obreiros dun Madrid que merece ser observado e que se ignora»
Houbo problemas para financiar a película?
JDB. Si, máis do que imaxinaramos. Eu pensaba que tendo a Penélope Cruz e a Luis Tosar a cousa viría rodada. Fixemos varios intentos con algunhas plataformas, sen éxito, pero con Morena Films e co apoio de TVE conseguimos poñela en marcha. E sorprendeunos o éxito e as cousas marabillosas que están acontecendo coa película. Dixéronnos que as asembleas de vivenda medraron nas últimas semanas, moitos medios volveron colocar na axenda o asunto dos desafiuzamentos. A película está feita para que a poida ver e entender calquera, para que os afectados se visen reflectidos pero tamén se entretivesen. Co reparto que temos, é unha película mainstream. Penso que é moi valioso que Penélope Cruz apostara como produtora e como actriz e iso deulle unha especie de aval para todos os públicos, mesmo os máis benpensantes .
OR. Antes da estrea pregunteille a Juan: «Estás seguro de querer que a túa primeira peli sexa sobre un tema en plena disputa?». Parece que o risco paga a pena. Unha vez que coñecemos a estas mulleres, como ignorar esas historias?
