Recuperamos esta reportaxe de 2017 sobre os nenos refuxiados marroquíes que entran sós en Melilla na búsqueda dunha vida mellor, pero que se atopan con violencia social e administrativa, engano e abandono nunha Europa que non actúa e mira para outro lado.

Wahim ten seis anos. Desde hai semanas deambula só polas rúas de Melilla. «Non entende nada do que pasa ao seu redor. É un pequeno de seis anos. Como non te vas preocupar por el?», pregúntase a educadora social María Antúnez, da asociación Harraga. Entre sesenta e setenta menores non acompañados, calcula, viven á intemperie na cidade autónoma. Agardan unha oportunidade para viaxar á península. A esa Europa prometida que, logo descubrirán, non existe por ningures. A maior parte destes cativos son marroquís. O derradeiro elo, o máis esquecido, o máis desprezado, dunha cadea que a reaccionaria política de fronteiras dos Estados europeos non fai máis que reforzar: a da infancia refuxiada.

«Son nenos que entran sós en Melilla. Non coñecen o idioma e non se poden comunicar. Tampouco coñecen a cultura. Moito menos as leis e, polo tanto, ignoran tamén os seus dereitos», relata Antúnez, natural de Tomiño. Nos tres anos que Harraga -palabra árabe que significa «queimar o pasado»- leva funcionando, só atenderon a unha nena. «Foi hai un ano, estaba nunha situación delicada, e volveu a Marrocos», lembra. Atraídos polos brillos da sociedade de consumo, escapados do nihilismo existencial e a clausura das expectativas, proceden case todos dos mesmos barrios de Fez. Facebook é o seu medio de comunicación. «Cando dan saído de Melilla e entrado en Europa», conta, «algún pendura unha fotografía cunha gorra Nike, cun suadoiro, e proxectan a imaxe de que en Europa é doado que che vaia ben. Producen un efecto chamada entre eles». Arremuiñados durante semanas na vila marroquí de Beni Enzar, a onde viaxan como polizóns de autobús e onde se atopa a máis grande das fronteiras da cidade española, adoitan atravesala á carreira.

Mais o que os agarda ao outro lado é violencia -social e administrativa-, persecución, engano, abandono. Só as organizacións non gobernamentais Harraga e Prodein —asociación Pro Dereitos da Infancia, fundada por José Palazón— e mais a avogada do Servizo Xesuíta de Migracións se ocupan dos menores non acompañados. Asistencia médica e legal, lugares de descanso ou espazos de lecer á marxe do consumo de drogas (pegamento, hachís, pastillas) son parte das tarefas que, perante a ausencia do Estado, asumen estas asociacións. «A administración é o brazo que executa a lexislación. Está ao tanto da situación destes nenos, pero non actúa», denuncia María Antúnez, «só bota balóns fóra, busca escusas». A fiscal de menores de Melilla mesmo chegou a cualificar de «lenda urbana» os malos tratos no centro de menores documentados por Harraga. Os sesenta, setenta nenos que dormen nas  rúas melillenses, sobre todo na zona da Escollera, non son os únicos menores non acompañados que viven na cidade. Arredor de 380 están tutelados polo Estado en centros especiais e outros 20 nun cárcere. Case todos marroquís, aínda que tamén hai alxerianos, sirios ou subsaharianos. Segundo datos do exhaustivo informe de Save the Children Infancias invisíbeis, en 2014 «3.660 menores de idade estranxeiros non acompañados foron tutelados polo Estado español, un 30% máis ca un ano antes». Deles trata un dos tres grandes bloques en que se divide o documento, canda as «nenas vítimas de  trata» e a «infancia refuxiada». «Nin o Estado español nin as comunidades autónomas protexen como deberan, malia as obrigas legais, os tres grupos de nenos e nenas», afirma o texto. O monllo de cifras e datos que recolle ofrece un axustado retrato do infame mundo contemporáneo.

«A covardía e o interese explican a indiferenza asumida [a respecto dos nenos e nenas refuxiados] dunha sociedade que, ao mesmo tempo, rende culto á infancia e non ten a menor dúbida sobre os seus principios morais abstractos. E que, digamos a verdade, se conmove sinceramente ante a imaxe na praia do neno Aylan». Así define o filósofo e escritor Santiago Alba Rico, vía correo electrónico, a moral colectiva coa que as sociedades occidentais asumen a existencia de millóns de persoas refuxiadas e de políticas encamiñadas a lles dificultar a vida. Para el, «a conciliación destes dous extremos, a covardía e o interese, coa emoción sincera e a propia moralidade» implica «certa marxe de loucura». E, engade, «son esas patoloxías as que, ao longo da historia, xustificaron os fascismos». En 2015, expón Save the Children, 36 millóns de migrantes no planeta eran menores de 20 anos, o 15% de toda a migración transfronteiriza. Deles, 25 millóns tiñan menos de 15 anos e 16 millóns, menos de 11. Entre o ano 2000 e 2015, os migrantes menores de 4 anos aumentaron un 41%. Só de setembro a decembro de 2015, o 34% dos mortos no Mediterráneo oriental foron nenos.

Aqueles que sobreviven e pisan chan europeo enfróntanse á realidade máis alá de hipocrisías e lexislacións. Se ben as normas nacionais e internacionais prescriben que, por caso, os menores non acompañados deben ser escoitados e a súa opinión contar, incúmprense sistematicamente. A Convención de Xenebra sobre o Estatuto do Refuxiado, asinada por todos os Estados da Unión Europea, inclúe o dereito ao traballo, á seguridade social, ao recoñecemento das cualificacións, á saúde e ao ensino. Poucos papeis máis mollados ca este. Nin sequera a constatación, defendida por todas as asociacións e entidades que funcionan na materia, de que os menores migrantes sempre teñen «un proxecto claro, traballar, estudar ou reunirse con familiares», fai que a burocracia estatal asuma os seus propios compromisos e cometidos.

Save the Children advirte en Infancias invisíbeis da «complexidade» dos fluxos migratorios. Segundo esta organización non gobernamental, é cadora máis difícil deslindar entre refuxiados, migrantes e vítimas de trata. O xornalista da Cadena Ser Niko Castellano concorda. Canario, informa sobre migracións desde que, en 1999, cubriu o primeiro naufraxio dunha patera de marroquís no arquipélago. «Máis alá de se son refuxiados ou migrantes económicos», di, «son persoas que se ven forzadas a deixar o seu fogar para buscar unha vida mellor». Cando se trata de menores, «o sufrimento é maior. E é unha das grandes cuestións esquecidas». No seu libro Chámome Adou (Me llamo Adou, Planeta, 2017), Castellano relata a historia do cativo que, hai dous anos, entrou en Ceuta procedente de Costa de Marfil dentro dunha maleta . «É absolutamente certo que todo o relacionado con migrantes se move a forza de picos dramáticos», considera, «os medios de comunicación e a sociedade temos que nos facer mirar iso. E mudalo. A sociedade debe cambiar».

14.600 persoas solicitaron refuxio no Estado español durante 2015. O 1,1% dos que o fixeron no conxunto da Unión Europea. 3.754 eran nenos. Como asinante da Convención de Xenebra, a obriga de España é velar por elas. Pero as institucións comunitarias xa lle abriron tres expedientes a causa do seu sistema de asilo. O Centro de Estancia Temporal de Inmigrantes (CETI) de Melilla, polo que en 2015 pasaron 9.000 refuxiados, deles 3.000 menores, á espera de asilo, serve como síntoma dunha situación grave e que se deteriora a cada paso. «O CETI carece de políticas encamiñadas a crear mecanismos que permitan a prevención, detección e intervención fronte a calquera violencia contra a infancia», sinala o citado informe de Save The Children. Os Centros de Atención ao Refuxiado contaban con entre 900 e 1.000 prazas. «As administracións non están cumprindo nin sequera os propios acordos acadados contra a decencia humana e o dereito humanitario», indica Alba Rico, «o sistema de cotas, con seres humanos! é en si mesmo unha labazada contra a declaración dos dereitos humanos».

Niko Castellano coincide e cualifica a reacción europea ás migracións dos últimos anos como «a peor crise humanista da historia». «O modelo de dereitos humanos é o peor en décadas en Europa», esténdese, «non se respectan as leis e a mortalidade nas fronteiras é a máis elevada en décadas». 1.046.000 persoas refuxiadas arribaron ao continente en 2015. Unha de cada tres, menor de idade. 1.011.712 fixérono a través do Mediterráneo, onde morreron 3.770. En Europa viven 508 millóns de persoas. Por contraste -o exemplo é de Save the Children-, Líbano, un pequeno país con apenas catro millóns de habitantes e unha renda per cápita moito máis baixa ca media europea, acolle 1.160.000 refuxiadas e refuxiados sirios. A maiores, en xaneiro de 2016, a Europol deu a alarma: uns 10.000 nenos e nenas refuxiados atópanse en paradoiro descoñecido.

O presunto oasis da UE respira a forza de subcontratar a violencia estrutural contra os migrantes. Santiago Alba Rico, que en 2008 prologou o estarrecedor relato xornalístico de Gabriele del Grande sobre os itinerarios dos africanos para chegar a Occidente, Mamadú vai morrer, explícao con clareza: «A UE e cada un dos Estados membros levan dúas décadas asinando acordos con ditaduras para que fagan o traballo sucio, non importan os medios, de impediren a inmigrantes e refuxiados chegar a Europa». O máis recente, e mortífero, pactouse con Turquía. Save the Children centra unha das esixencias coas que remata Infancias invisíbeis na súa inmediata abrogación e cualifícano de «ilegal, inmoral e inhumano». A tal propósito, remitiu 50.000 sinaturas cidadás ao Congreso dos Deputados. «Cóntannos todo isto como se fose un accidente», explica un indignado Castellano, «pero é froito de políticas, de decisións políticas concretas».

Na primeira semana de maio, Iván Prado e a súa asociación Pallasos en Rebeldía, con sede en Compostela, visitaron O Pireo, o porto de Atenas. Arredor dunhas dúas mil persoas, que escapan maiormente das guerras que as contradicións do imperialismo desatou en Oriente Medio, residen nun campo de refuxiados, en casas okupadas ou no barrio de Exarhia, onde anarquistas e esquerda radical proporcionan a solidariedade que negan o Estado grego e Europa. «Algúns refuxiados levan alí case dous anos. Xa non hai sensación de provisionalidade. Están instalados en edificios, non en tendas. É un asunto urbano. Pero notas cansazo, apatía, desidia, unha tristeza absoluta», di Prado, que, canda outros nove activistas, escenficou no Pireo Flores contra o esquecemento. «Desde logo, nos cativos hai máis esperanza, algunha perspectiva. Nos maiores non». Antes de Atenas, onde regresarán varias veces, Pallasos en Rebeldía estivo nos campos de Calais, en Francia, e en Idomeni, na fronteira entre Grecia e Macedonia, arestora desmantelados despois dos acordos da UE con Turquía.

«Os cativos en Idomeni estaban en shock emocional. Viñan de vivir unha odisea terríbel. Pero era temporal. A súa reacción ao noso espectáculo era extraordinaria», relata, e lembra como os nenos, tamén no Pireo, o agradecían co que tiñan a man: unha guitarra construída con cartóns, comida, unhas zapatillas deportivas. Todo sucedía no mar de lama en que, contra xaneiro do pasado ano, se convertira Idomeni. Entre as 5.000 persoas do campo residían uns 500 cativos. «Aínda que non había cifras reais. Algúns perdíanse mesmo dentro do propio campamento. Por iso os nosos espectáculos non podían implicar grandes desprazamentos, para que os nenos e nenas non se extraviasen». Só o primeiro día Pallasos en Rebeldía, que en Idomeni formaban catro activistas, ofreceu un pasarrúas «pero sen grandes distancias». Despois, a agrupación dedicouse a intervencións máis reducidas e localizadas, en tendas, na célebre gasolineira Eko —na que se refuxiaban mil persoas— ou na parada de tren. Idomeni asentábase sobre o camiño de ferro que unía Grecia e Macedonia.

«Non se sabía cantos nenos e nenas había. Moitos menores estaban indocumentados. E os que viven en campos non oficiais, como os de Atenas, non están rexistrados», explica. Amais, de rexistrárense, pasarían ao sistema estatal e serían enviados a outros lugares. Turquía como destino máis frecuente. Contra esa existencia danada, Pallasos en Rebeldía procura, en palabras de Iván Prado, «levar unha mensaxe de fraternidade. Que saiban que non están sós, unha mensaxe de amor». «Queremos intentar que vivan a ilusión e a esperanza dun pallaso e dun circo, mitigarmos a súa dor psicolóxica», engade, «que durante un anaco sexan nenos e nenas coma outros, que sintan que forman parte dun entramado que se chama humanidade».

O «pico dramático» de 2015, cando as persoas que intentaban chegar á Europa comunitaria ocuparon cubertas de xornal e grellas televisivas, desembocou en que Galicia acolle, a día de hoxe, 88 refuxiadas e refuxiados. Ese é o único dato seguro que manexa Miguel Fernández, do Foro Galego de Emigración e da Rede Galega de Apoio ás Persoas Refuxiadas. As dúas ONG que teñen autorización do Goberno central, derivada dos acordos comunitarios, para atender as persoas refuxiadas son a Cruz Vermella e a Asociación Comisión Católica Española de Migracións (ACCEM). Pero cústalles ofrecer datos concretos. A coordinadora desta última, Carmen Vázquez, refírese a que pola súa organización pasaron, desde outubro de 2015, unhas 150 persoas. Revólvese contra o que entende como «imaxe estereotipada» dos refuxiados e explica que entre eles hai xente de moitas nacionalidades. «Hai guerras en moitos sitios, non só en Siria», di, e asegura que nos últimos meses se multiplicaron as solicitudes de venezolanos.

O Goberno español, igual que os demais gobernos da UE, apenas reaccionou a forza de titulares á vaga de persoas que fuxía das guerras en Oriente Medio. «A guerra en Siria fixo imposíbel ocultar o papel da UE e puxo en evidencia esa disonancia cognitiva que xa non permite separar os nosos discursos dos nosos actos», afirma Santiago Alba Rico, «a UE violou as leis da terra, desmentindo o seu proxecto fundacional, e as do mar, que esixen socorrer os náufragos. É ignominiosa». Os tímidos programas de acollemento, activados con —por ser benévolos— absoluta desgana burocrática, non abondan. Para Niko Castellano, cómpre inverter o sentido común dominante nas cúpulas políticas. «No canto de empregar tantos recursos humanos e económicos en impedir que a xente cruce as fronteiras europeas, deberiamos empregalos en ofrecer asilo e axuda aos migrantes», declara, «e mudar o relato. Primeiro na sociedade civil e nos medios de comunicación e, desde aí, presionarmos e cambiarmos os gobernantes. Os migrantes e os refuxiados non son un problema. As migracións non son un problema». O xornalista francés Oivier Cyran alertaba, nun recente artigo publicado na edición portuguesa de Le Monde Diplomatique, de que o principal perigo para o dereito de asilo é «a dereitización da clase política». Alba Rico comparte a tese: «Polas fendas abertas na liña de flotación da UE cóase o fascismo. Iso tamén é responsabilidade dos nosos gobernos».

Porque con aplicar estritamente a lexislación vixente, a situación das persoas forzadas a abandonar os seus países melloraría substancialmente, coinciden activistas e observadores. «Que o Estado e o concello cumprisen a lei sería fundamental», lamenta María Antúnez, da asociación Harraga de Melilla. A lei significa os convenios internacionais referentes a persoas refuxiadas e migrantes que o Estado español refrenda. Ou que menores non acompañados fagan os 18 anos e, malia estar tutelados, non se lles facilite documentación.  O que implica, por caso, non poder iren sós ao médico. «Efectivamente, só con cumprir as leis internacionais abondaría», ratifica Castellano. A maiores, os Estados europeos deben comprometerse coa creación de «pasaxes seguras» para migrantes. «Se existen as mafias é porque as leis as propician», non dubida. Mais a única saída, lenta, contraditoria, atópase na raíz.

«Facer políticas que acaben cos conflitos que producen persoas refuxiadas implica loitar contra a desigualdade», expón, «non pode haber un mundo partido en dous, en que dez millonarios teñan tanto como a metade de habitantes do planeta». A pregunta de fondo é se a economía política do capitalismo global resulta compatíbel cun planeta máis igualitario. Xeopolítica do desastre, como o denomina Alba Rico —quen tamén avisa contra a islamofobia no interior de Europa—, consecuencia da Nova Guerra dos Trinta Anos que explica o sociólogo John Bellamy Foster no ensaio O novo imperialismo, nesta paisaxe inestábel e terríbel as persoas móvense, ao cabo, porque buscan unicamente viviren mellor.