FOTOS: Pablo Barreiro e Amador Lorenzo Blach

A Coruña.- A longametraxe O corno, dirixida e escrita por Jaione Camborda Coll (Donostia, San Sebastián, 1983), representa a última das moitas e grandes alegrías recentes para o cine elaborado desde Galicia, entendido dentro do proceso de expansión e excelencia acontecido no noso territorio nos últimos 18 anos. O filme vén de iniciar un percorrido por prestixiosos festivais, comezando nada menos que por Toronto e San Sebastián, onde ven de gañar a Cuncha de Ouro coa circunstancia pioneira de ter sido o primeiro filme rodado en galego encadrado na sección oficial do festival. A súa estra comercial en salas está prevista para o 11 de outubro.

A historia dunha mariscadora e matrona galega que, logo dun aborto con final inesperado, vese convertida en fuxitiva. Trátase dunha narración localizada no crepúsculo das ditaduras española e portuguesa –moi importante o carácter de deliberada atemporalidade do filme, sen esquecer a necesaria sensación de clandestinidade que define e tantas veces oprime e determina o curso das personaxes– , perfecciona e fai máis narrativos, sen trastornar en absoluto o misterio e a beleza, os camiños delicadamente abertos na primeira longametraxe de Camborda, Arima (2019). Era este un conto íntimo onde o ensoño, a ameaza do mundo exterior e as complexidades dun universo feminino nun entorno reducido aparecían como o resultado, elíptico e cheo de misterio, sempre coa importancia do fóra de campo como sinal formal, froito dun longo proceso de traballo. Arima, un esforzo de madurez in crescendo e de autoprodución, foi no seu momento premiada en lugares tamén sintomáticos das propostas máis versátiles, certames como os de Sevilla ou o Márgenes.
O corno, coa maternidade, expresada cun enorme elemento plástico, como eixo, esboza un camiño singular, artellada como unha road movie existencial, chea de dor e obstáculos, pero tamén un relato máis luminoso do habitual, que asimila e sobrepasa a potencialidade da narrativa fílmica previa da súa cineasta.

O filme amosa un mundo cheo de represión, onde a prohibición ou a persecución, lonxe do utópico ou complicado, están arraigadas

A autora

Afincada como profesional do cine en Galicia, donostiarra de orixe, Jaione Camborda vai atopar formación en escolas de Centroeuropa, na República Checa (Escola de Cine de Praga, FAMU) e Alemaña (Escola de Cine de Múnich, HFF). Un aínda lembra os seus comezos, en plena eclosión do espertar dos primeiros signos de identidade da potente nómina de creadores do chamado Novo Cinema Galego, anos, esencialmente entre 2007 e 2011, de auténtico rexurdimento cultural audiovisual. Lembro a Jaione Camborda investigando sobre os heterodoxos métodos educativos do histórico colexio O Pelouro de Caldelas de Tui na procura dun documental acolledor de todo un tempo, dun traballo que atrapara unha poética tan precisa como intanxible, namentres formaba tándem creativo con Víctor Hugo Seoane. Naqueles anos, semente tamén da historia que remataría por presentarse ao mundo como Arima, foi quen de instalar as bases ou proporcionar os alicerces dun mundo propio, sensible e concienciudo, cunha disciplina e capacidade de aprendizaxe sobresaíntes, a proba de bombas, baseado no acto consciente de esculcar, un espírito de procura que encarna toda unha tradición cinematográfica. Polo medio quedan pezas como Nimbos, parte dun emblemático proxecto colectivo, ou Rapa das Bestas, así como colaboracións na dirección de arte e o deseño de produción en títulos fundamentais para comprender a nosa historia fílmica como As altas presións (2014) de Ángel Santos e Lúa vermella (2020) de Lois Patiño. Todo isto complementado por unha parte de teoría e reflexión levada á práctica didáctica grazas á súa relevante presenza no proxecto formativo institucional Cinema en curso.

A habilidade para manexar coralidades profundas ten pegadas noutra das funcións aplicadas na súa traxectoria, os guións que asina co director Alfonso Zarauza, títulos como Os fenómenos (2014), onde a pincelada social non agocha a fondura e disección atípica dos dramas persoais, e Ons (2021), amalgama de intimismo, sensibilidade e relevancia do non expresado de xeito explícito, un título revelador dalgunhas das súas filias ou expresións características (os silencios, a elipse ou a narración de emocións antes que de feitos).

A reconsideración de tantas historias

A propia autora, nunha conversa mantida con ela antes da súa viaxe a Canadá, establece en O Corno a «idea de concibir» como gran punto de partida. Un punto de partida a través do que nace un proxecto deseñado, cómpre subliñalo, de xeito rigoroso e moi minucioso. A indagación abrangue non só a maternidade –e a partires dela, diversas ramificacións– senón a súa expresión física nun contexto complexo (un mundo cheo de represión, onde a prohibición ou a persecución, lonxe do utópico ou complicado, están arraigadas), ao inicio da década dos anos 70 do
século pasado.

Jaione Camborda: «O Corno propón unha relación máis física e mamífera do parto afastada das formas de representación hexemónicas onde o parto adoita recibir unha dimensión psicolóxica ou mesmo histriónica»

Malia propoñer unha proposta de orzamento modesto, limitado, o logro é considerable: a obtención do respaldo necesario desde distintas frontes, por un lado o financiamento galego; por outro tamén a de RTVE, Movistar+, o ICAA, o programa Ibermedia, Eurimages, a portuguesa RTP ou fondos belgas, para construir o filme que desexa, unha coprodución inicialmente esbozada co título d’O corno do centeo, unha alusión máis ampla ao poderoso abortivo que a modo de fungo atópase nas espigas do centeo e que tiña uso frecuente polo seu principio activo en Galicia, de uso metafórico e, a un tempo, directo na trama da película.

A reconsideración do feminino que propón na súa totalidade O corno parte dunha data, 1971, e dous lugares xeográficos principais, a illa de Arousa do conflito xerminal e o Portugal de acollida, «un único territorio separado por un río», e atravesa varios segmentos –marcados polo parto, a presenza ou a ausencia del– onde a representación física, a animalidade, o físico e o mundo natural ofrécense como audaces estílemas. A autora propón «unha relación máis física e mamífera do parto afastada das formas de representación hexemónicas onde o parto adoita recibir unha dimensión psicolóxica ou mesmo histriónica». A cámara dialoga coa realidade e marca o seu ritmo. Unha decisión formal, estética, narrativa nesa concepción, na que tanto insistía, sen ir máis lonxe, Susan Sontag, de levar a arte –a idea, a emoción que a inspira– até as últimas consecuencias, por enriba de costumismos e manierismos inanes.

O filme, de xeito sutil e certeiro, contribúe tamén a establecer no seu periplo unha cadea de alianzas femininas, de relacións, axudas, aportacións xenerosas, ligazóns ou mostras de sororidade. Esta comunidade de afectos que atravesa o camiño e relativiza ata anular, en boa medida, toda precisión ou necesidade temporal, prefigura outra das derivas: unha frutífera conexión coa actualidade. Medio século despois, as moitas conquistas sociopolíticas vén dificultado ou cuestionado aínda hoxe o seu cumprimento en plenas condicións no que respecta a dereitos fundamentais en relación á muller. Como unha fábula case muda do cine máis telúrico e poético que deixou como legado a Transición, como un curmán narrativo, austero e valente, das narrativas capaces de fundir o compromiso e o máxico, O corno, como matiza a súa autora, «non ten intención de ser un documento histórico. Máis ben recorre ao pasado para procurar nel o eco do universal».

Exemplificando este ton, o reparto aparece presidido pola bailarina e coreógrafa galega Janet Novás no papel da María, unha colaboradora en partos e perseguidora dunha liberdade en perigo. Manexando con precisión un personaxe principal forte, brusco, xeneroso e tenro a un tempo, devén nunha grata sorpresa, unha descuberta. Novás non só quebra con calquera modelo previo de identificación senón que elimina toda convención ofrecendo unha criatura fresca e franca, absolutamente crible, rodeada dun elenco convincente.

No visionado da película de Jaione Camborda penso na memoria escrita do proxecto, clara e consistente, revestida dun primeiro guión –ademais, impecable– que atopo que acadou a súa representación en imaxes, conseguindo saciar as expectativas previas. Un conglomerado esixente onde xa se suxerían ou apuntaban certas filiacións e irmandades estéticas claves, o resultado dunha vida de curiosidade, eleccións, formación constante e, polo tanto, erudición, da cámara áxil e emocional dun John Cassavetes ás atmosferas construídas por cineastas como Pedro Costa ou Béla Tarr, o bosquexo da noite que marca o celebrado Retrato de una mujer en llamas (2019) de Céline Sciamma ou a pasaxe nocturna polo río de Beginning (2020) de Dea Kulumbegashvili. Tamén a miseria e carácter áspero de Mouchette (1967) de Robert Bresson, o tránsito pola natureza, a esencialidade que chega ao espectral, asimilada no mundo circundante, do Lisandro Alonso de Los muertos (2004). Ou a adolescente que explora e descubre o seu desexo en La Niña Santa (2004) da tamén arxentina Lucrecia Martel e a relación mesma coa natureza mantida na curtametraxe portuguesa Farpoes baldios (2017) de Marta Mateus.

Creando troupe

Se o talento e o espírito colectivo sementado de sinerxias definen á perfección o clima xerado arredor do Novo Cinema Galego, a creación dun equipo, do que a propia cineasta gusta e que ten vocación de troupe, observa en O corno complicidades de primeira orde. Así, desde a produción, coas intervencións dalgunhas das figuras fundamentais empeñadas na realización dun cine iconoclasta ou independente en España, como María Zamora (Elástica Films), Andrea Vázquez (Miramemira), o propio selo de Camborda, Esnatu Zinema, ademais do portugués Rodrigo Areias (Bando à Parte), certificando a pertinencia e carácter plausible da produción conxunta con Portugal, ata un equipo técnico cheo de talento: o Rui Poças cámara, Melania Freire como directora artística, o sonetista David Machado, o montador Cristóbal Fernández ou Noemí Chantada, responsable da lúcida e audaz escolla do compacto e proveitoso reparto que acompaña a Novás, de Siobhan Fernándes, Carla Rivas, Daniela Hernán, María Lado a Diego Anido. En resumo, de visión obrigada.