Ca profusa historia dos galegos en Nova York podería facerse un mapa cos territorios que controla ou controlaba cada facción, como se se tratase das Cinco Familias da mafia neoiorquina. Por exemplo, os de Carnota e Lira quedaron con Queens, mentres que os chegados de Meirás tomaron Brooklyn Heights coma o seu centro de operacións, que lles quedaba xa aí, ao pé dos barcos dos que se apearon no porto de Brooklyn. Os de Celanova compartiron Greenwich Village ca bohemia neoiorquina para logo marchar cara a Newark e en Staten Island representaron a aldea de Panchés os da casa da Morena.
A quinta familia, a dos chegados maiormente do Pindo, Ézaro e arredores, estableceuse nunha pequena cidade portuaria e obreira ao sur de Jersey City e de nome Bayonne, alá onde as grúas do peirao substitúen as torres de Manhattan, o ritmo da vida baixa catro marchas e se comeza a debuxar esa fronteira móbil que separa a cidade-estado de Nova York dos Estados Unidos.
Nesta lugar onde case toda familia ven de algunha outra parte do mundo vive dende fai uns corenta anos Rob Lago –Roberto Lago Casais, segundo a súa documentación española–, 44 anos ben levados, simpático, bo tipo e deseñador gráfico na Universidade de Hoboken. El, ca súa historia familiar, expectativas laborais, visión do mundo e incluso forma de falar –«man, se cadra hoy voy a Manhattan»– representa os cruces de diferentes mundos que se deron e están a dar en Bayonne. Choques culturais que moitas veces crúzanse nel mesmo, máis preto do que lle gustaría.
O novo fronte ao vello
Aló polo final dos anos setenta a familia Lago Casais foi chegando a Bayonne por partes. Carmen Casais e o seu marido fixérono tras ser reclamados pola irmá de esta. Dous anos despois tocoulle ao seu primeiro fillo, Rob, que tras nacer en Londres criouse durante uns anos ca súa avoa en Quilmas, unha aldea da parroquia do Pindo. Xa establecidos os tres, á familia sumouse Álvaro, nacido xa nos EUA.
Os catro establecéronse en Andrew Street, unha rúa de casas unifamiliares que compartiron con moitos dos que tamén eran veciños no outro lado do Atlántico. Alí, os nenos galegos xogaron, pelexaron, medraron e se criaron con italianos, polacos e portorriqueños, as outras nacionalidades que deron vida a Bayonne.
Hoxe en día, deste pasado galego de Andrew Street permanecen algunhas caixas de correo con apelidos coma Castro ou Louro e, sobre todo, o Spanish-American Citizen Club, o moi rimbombante nome que se lle deu á sociedade dos españois de Bayonne que, salvo contadas excepcións, eran todos galegos. A este edificio de dúas plantas situado na esquina entre Andrew Street e Brodway Avenue, a xente, que nunca anda sobrada de tempo, acabou por chamarlle o cló.
Fóra de ocasións especiais, Rob e Álvaro non pasaron moito tempo polo cló porque esta foi a casa da primeira xeración de galegos emigrados, onde se xuntaban para xogar a partida, pasar a vida, ou tomar algo antes de marchar para a obra, o sector que acolleu á maioría dos homes. Pero moitos regresaron xa a Galiza, mentres que outros tantos mudáronse ao interior de New Jersey ou a estados coma Connecticut ou Pennsylvania, á suburbia americana onde a vida é máis plácida e se practica o deporte nacional de cortar o céspede. Algúns, cousas do tempo, xa foron despedidos en funerais que, coma di Carmen Casais, son «as únicas veces que nos xuntamos todos os que un día andabamos xuntos».
Así, actualmente, coma na casa dunha familia numerosa da que marcharon todos os fillos, o único que sobra no Spanish-American Citizen Club é o espazo, e aínda colgan das paredes fotografías desgastadas do esplendor doutras épocas: trofeos, partidos de fútbol, cenas de Nadal e incluso unha foto con Arsenio Iglesias, que quen sabe por que acabou pasando por aquí.
«Aquí en Bayonne xa non queda ninguén, quen vai quedar? Neste país xa non hai tanto traballo nin se gaña tanto diñeiro nin nada», di Pancho, un home nacido en Caldebarcos que rexenta a barra do cló a metade das (poucas) horas que abre. Porque, quizais, hai tan pouco traballo no cló que ata se fai duro para unha soa persoa.
«Isto témolo aberto porque nos dan diñeiro polas antenas que hai no tellado, senón, nada», explica, mentres lle servía un viño ao único cliente do bar un mércores ao mediodía. Eran as doce e había que marchar. Semanas despois á mesma hora, a situación non melloraba moito: había dous clientes, un de Dumbría e outro da costa de Pontevedra. «Nada, aquí non ven ninguén», repetía Pancho.
Hoxe, cando Rob fala do Spanish-American Citizen Club faino coma dunha parte do seu pasado moi pasado, un lugar afastado que non parece estar a uns 15 bloques da súa casa, senón moito máis lonxe. «O certo e que xa non sei nin se abre ou non, as veces que pasei por alá estaba pechado». En Bayonne, o novo, a xeración de Rob, está a cortar amarras co vello de forma definitiva.
Nova York fronte ao resto dos EEUU
Logo de marchar de Andrew Street, Carmen, Rob e Álvaro colleron camiños dispares para acabar sendo veciños dun mesmo edificio de apartamentos ao sur de Bayonne, no 157 de North Street, preto da ponte que conecta a cidade con Staten Island. Unha zona na que a xentrificación era, ata fai pouco, un termo marciano.
Sen embargo, nestes días Carmen pode ver dende a súa cociña como no solar do lado se está a levantar un novo edificio de apartamentos –ou condominiums, como lle chaman por esta terra–. «En Bayonne están a construír por todas partes», explica mentres pasa co coche por diante de solares en construción, e engade: «É incrible, en cada espazo baleiro agora montan un condo».
Xa fai anos que a xentrificación neoiorquina cruzou o Hudson para chegar a Hoboken, Nova Jersey, na outra ribeira do río e con vistas privilexiadas a Manhattan. Agora, parece, tócalle a Bayonne, que conta co privilexio de estar a tan só 35 minutos en tren do World Trade Center. As torres de Manhattan, que parecían tan afastadas, tan insignificantes fronte as grúas dos portos de Bayonne e Newark, vense cada vez máis preto e a cidade dos Lago Casais está a quedar en terra de ninguén, cun pé na Nova York dos prezos desorbitados e outro nunha América conservadora e asustada que tamén se deixa ver pola cidade.
E é que pola cidade se poden ver algúns carteis de apoio a Donald Trump, bandeiras de Police Lives Matters ou indicacións a que non petes en certas portas se non queres levar un susto e se sinte, tamén, a desconfianza fronte a comunidade exipcia, recentemente chegada a Bayonne. Moitos na cidade quéixanse polo ruído que fan, pola súa forma comunal de vivir ou por teren aos nenos xogando na rúa. «Iso son cousas de vellos», adoitan dicir Rob e Álvaro. «Non se dan de conta que nos eramos igual hai 40 ou 30 anos?».
Así, nestes tempos nos que se está a definir en que se converterá Bayonne, Rob, coma sempre, aparece no cruce entre as dúas correntes, decidíndose entre buscar un traballo en Manhattan cun mellor soldo ou afastarse un pouco desta fronteira entre Nova York e Estados Unidos se a renda do seu apartamento, polo de agora controlado, se dispara. Rexeitando esa América irracional pero, tamén, rexeitado coma moitos pola propia Nova York.
O de aquí fronte ao de acolá
Pese a todo, dos cruces que lle tocou ou toca vivir a Rob o máis chocante é e foi, probablemente, o de ser un galego en Estados Unidos e un americano en Quilmas. Para explicar o que iso supón, nada mellor que un verán de fai uns cuantos anos que foi pasar a Quilmas só, sen pais nin irmán, xunto a súa a avoa. Unha historia que daría para a nosa comedia da diáspora.
O primeiro que recorda é o que lle custou durmir aquel verán. Principalmente, porque había unha ausencia total de ruído, non asumible para alguén que vive minimamente preto de Manhattan. Logo, porque ás veces as luces do pobo apagábanse e quedaba sumido na escuridade total. «Co tempo contáronme que eran descargas de contrabando, pero iso xa pasado moito tempo; cando llo contaba os meus amigos de aquí, alucinaban», explica entre risas. Tamén, claro, porque había certas tradicións que non comprendía. «Un día estaba a miña avoa mostrándome fotos vellas nun álbum e, de repente, vin algo raro e díxenlle: ‘Avoa, que é iso?’. E ela: ‘Ah, iso? Nada, nada’». «Era un neno morto, nunha tumba, e tiñan unha foto del!», conta aínda incrédulo Rob, que, hai que recordar, era daquela un rapaz dos anos oitenta de Nova York compartindo tempo e casa cunha señora nacida en Quilmas a principios do século XX.
«Sempre estaba co tema dos marcos», prosigue, relatando as anécdotas daquel verán. «Pensaba que lle botaran un mal de ollo porque estaba a nacer millo que ela non botara xunto os marcos da súa leira; eu non entendía nada», e prosigue pola vertente esotérica cun dos momentos destacados: «Aquel ano meus pais compráranme en Bayonne un traxe de baño que, cando o mollabas, aparecía Mickey Mouse». Pensando que sería unha boa idea, un día mostrouno na casa de Quilmas: «Mira, avoa, cando me mollo aparece Mickey Mouse!», díxolle. O seguinte que tivo que facer, recorda, foi resistirse para que a señora non o levase a quitar «o demo» a algunha meiga da zona por ver bichos onde non os había. Rob, coma sempre, vivindo o choque entre dous mundos na súa propia pel.
E pese a tanto choque cultural, o irmán maior dos Lago Casais seguiu volvendo durante anos a Quilmas. De feito, nunha desas noites de verbena no que se lle complicou a volta á casa, Rob non apareceu ata que era día. A súa avoa, esperta xa, preguntoulle de onde viña. E el explicoulle, coma puido.
A partires de aí o relato entre nunha fase de certo surrealismo con Rob –un tipo forte, duro coma un penedo, que pasa as tardes no New York Sports Club de Bayonne, cunha tatuaxe do seu apelido no ombreiro e o aspecto de poder ser tanto o xenro perfecto coma un elegante hitman da mafia italoamericana– explicando como lle chegou a que recoñece coma a peor hostia da súa vida: «Eu estiven en pelexas, man… puf, pero como aquel golpe ningún, eran unhas mans duras coma pedras, de traballar no campo… puf, man».
A foto
Hoxe, na cociña do apartamento de Rob colgan algunhas fotos e postais da neveira. Imaxes de vodas e comuñóns, tarxetas de negocios e postais de estadounidenses con apelidos galegos. Son moitos dos compadres de Rob nesa versión mestiza de ser galego.
Logo, na parede de enfronte, máis postais, máis folletos e máis tarxetas, coma a dun Galician restaurant de Manhattann, o Tomiño. E entre elas, unha foto desgastada, amarela, dunha señora maior vestida de loito, pelo branco, sorrindo á cámara e, agachadas entre as pernas, unhas mans que se intúen de ferro. Entre tanto cruce de culturas, xentes e idiomas, a querida avoa que lle cruzou a cara a Rob Lago, o galego de Bayonne ou o americano de Quilmas no que se cruzan as historias.