O novo presidente do Instituto Cervantes, o escritor e catedrático de Literatura Española na Universidade de Granada, Luis García Montero (Granada, 1958) transita desde hai máis de corenta anos á beira da poesía, con algunha escapada á prosa e frecuentes incursións no ensaio e no xornalismo de opinión. Hai uns meses publicou o seu último libro de poemas, La puerta cerrada, logo de seis anos de silencio poético, onde se inclúen sesenta e tres pezas que se elevan como un manifesto contra a indiferenza.

Durante este tempo o poeta encerrouse para buscar respostas a unha crise persoal que se mimetizou con outra crise social, longa e demoledora. E abriuse a porta («a do meu dormitorio conduce ata a rúa»), que deu paso a unha poesía a ras de vida, «o indulto fronte á desilusión». Falamos con García Montero na súa casa de Madrid, rodeados de libros e dos ruídos vitais dun dos barrios máis populares. Sen présa, con todo o tempo do mundo por diante.

La puerta cerrada é o título do teu último libro, por que esta necesidade de estar a soas? Así titulou Sartre unha das súas obras de teatro na que os personaxes descobren que están no inferno; nela dise a famosa sentenza: «o inferno son os outros». O título reflicte unha situación vital, unha necesidade de mirar cara a dentro e comprobar se, efectivamente, o inferno son os outros ou un mesmo. E creo que un poeta non pode estar de acordo coa idea de Sartre. Non pode subir a un púlpito, crerse en posesión da verdade e dirixirse desde esa altura cara aos demais. O inferno tamén está en min. Eu son parte dos outros e teño a mesma responsabilidade ca eles. Se no medio da escuridade quero atopar un raio de luz, terei que indagar en min mesmo e buscar a esperanza. Se un consegue atopar motivos para esa esperanza, tamén dignifica aos outros, deixan de ser o inferno.

Dixo que este libro é un reflexo dunha crise… Si, é o froito dunha crise persoal, e tamén social. Nos últimos anos, a perda de valores democráticos foi tremenda. Vivimos nun mundo que está xestando desigualdade, avaricia, que promove a lei do máis forte. É a sociedade da América de Trump ou do novo Goberno de Italia, pero tamén, aínda que cunha cara máis amable, é a Francia de Macron e o seu desexo de converter un país nunha grande empresa pensando en máis nada que nos dividendos e esquecéndose de que un Estado ten que ser un lugar de amparo, de equilibrio, de igualdade. E esta crise únese a outra máis íntima. Cumprín 60 anos e iso tamén supón un momento de crise. Ao cumprir anos dáste conta de que o mundo no que vives xa non é o teu. Eu compróboo na universidade. A educación sentimental dos meus alumnos xa non ten nada que ver coa miña. Un día, en clase, falando da posguerra, citei un fragmento de Las bicicletas son para el verano, e faleilles de Fernando Fernán Gómez, autor e actor moi famoso para os da miña xeración, pero de súpeto deime conta de que case ninguén sabía quen era. Algúns tampouco saben quen era Franco. Estes mozos son froito dunha sociedade que intentou cubrir con esquecemento e desinformación esa etapa da historia de España. É abraiante ver como nos plans de estudo da Comunidade de Madrid fálase de vítimas do terrorismo para seguir alentando unha política manipuladora e, con todo, non se considera vítimas aos miles de republicanos españois que deron a súa vida e a súa liberdade na Guerra Civil.

Que papel xoga a memoria nesta etapa de madurez persoal e literaria? Eu pertenzo a unha xeración na que o pasado tiña moito prestixio. Tratábase de recuperar as raíces dunha España perdida, dunha memoria histórica que non queriamos esquecer porque nos sentiamos herdeiros dela. Hoxe, o tempo é unha mercancía de usar e tirar. Só ten prestixio o instante, a actualidade. Vivimos unha sociedade mercantilizada na que o tempo é tamén un obxecto de mercado. Todo é rápido, xéranse noticias e o que hoxe era plena actualidade, ao instante deixou de selo.

Nas miñas clases, invisto moito en recuperar esa memoria, en facer entender aos meus alumnos a educación sentimental que subxace en toda obra literaria. Se quero que entendan o poema de Machado «El crimen fue en Granada» teño que intentar que se poñan na pel do que foi a experiencia da Guerra Civil. Deben saber que o mesmo día en que asasinaron a Federico García Lorca, estábanse queimando libros na Coruña. Intento que entendan que vivencias levaron a María Teresa de León a escribir Memoria de la melancolía ou a Max Aub as súas novelas no exilio. Se non comprendemos a historia, é moi difícil entender o feito literario. Co paso dos anos, un dáse conta de que non só pasou o tempo, tamén pasou a historia.

Non podemos tolerar que se diga que falar en galego ou catalán ou euskera sexa un insulto para os que falan castelán. É unha barbaridade porque esas linguas forman parte da nosa riqueza, do noso patrimonio e nunca deben pelexar

Unha das mellores definicións que atopei da túa poesía é a que dixo Almudena Grandes: «a súa poesía é unha trampa, é moi fácil entrar e moi difícil saír». E parece certo á vista do número de lectores e edicións dos teus libros. Hai un rexurdir da poesía?  A poesía existe, entre outras razóns, porque a realidade é sempre complexa. Se triunfase só o superficial, non habería poesía. Eu creo que este renacer do xénero ten algo que ver coa mercantilización do tempo da que falaba antes: o breve está de moda. Un mozo de 17 anos é capaz de ler un poema de 30 versos pero dificilmente resiste a lectura dunha novela de 300 páxinas. Nun mundo no que todo vai rápido e no que parece que Internet impón o inmediato, un poema si atopa oco.

Doutra banda, o diálogo entre o privado e o público está moi presente nas redes sociais. Instaurouse a perda de pudor, as confesións súpetas, a xente fala da súa intimidade sen andrómenas e iso, de súpeto, significa unha oportunidade para a poesía, porque a poesía xoga coa convención de falar desde o eu. Por iso, moitas das confesións que se fan en Twitter ou Facebook teñen que ver coa intimidade poética, co amor, a morte… Somos xente con sentimentos no medio dun mundo mercantilizado e quizais aumente o desexo de humanizar as cousas, de salvarnos da degradación a través da poesía.

Que opinión che merecen os recitais poéticos de autores novos que están proliferando en moitos barrios de moitas cidades? Eu teño unha visión moi positiva. Este auxe de reunións en torno á poesía pon de manifesto que certa parte da sociedade cre que hai algo máis que o telelixo para falar dun mesmo. A intimidade pode expoñerse de forma máis digna e iso está facendo que os mozos se acheguen á poesía. É verdade que non podemos pensar que un bo poema é aquel que ao colgalo en Internet recibe cinco mil «gústame» nun minuto, pero as persoas maiores temos que evitar converternos en vellos rosmóns. A educación sentimental dos mozos e mozas de agora é inseparable das novas redes sociais e creo, sinceramente, que é posible un diálogo das novas tecnoloxías e a tradición. Xurdirán poemas moi malos e poemas bos, como pasou sempre. Os bos escribiranos aqueles que permanezan pegados á pel da vida.

O cotián transfórmase en poesía na túa obra: hai taxis, xente que vai camiñando ao traballo, escalas en aeroportos… Pero, pode transformar a poesía a realidade? Durante moito tempo entendeuse que a literatura de prestixio tiña máis que ver co que resultaba difícil de entender que co diálogo coa vida cotiá. Sempre houbo un prexuízo dunha parte de poetas que creron que o rigor estaba na dificultade da linguaxe poética. Pero autores como Machado, Angel González ou Jaime Gil de Biedma, do xeito máis culto, intentaron utilizar a linguaxe da vida cotiá, tratar literariamente a vida da xente.

A poesía é hoxe un ámbito de resistencia e a resistencia cambia a realidade. É certo que non hai que tomarse ao pé da letra o verso de Celaya («a poesía é unha arma cargada de futuro»), sería ridículo pensar que un bo poema vai ter máis influencia que un telexornal manipulado. Existen poderosos medios de control das conciencias, pero a poesía ten moitas posibilidades. Angel González dicía: «eu non sei se a poesía vai cambiar o mundo pero esa mínima parte do mundo que son eu, foi moi cambiada pola poesía». A nosa identidade é froito do que lemos e do que sentimos e pensamos a partir da literatura. Ese diálogo entre as conciencias do escritor e do lector simboliza un ámbito de resistencia, unha mensaxe que repite: pódese vivir doutro xeito. A poesía chama ao coñecemento profundo, a facerte dono das túas propias opinións.

En Madrid, en plena crise catalá, presentaches o libro con Joan Margerit, un poeta catalán, que escribe en catalán. Joan é amigo e un dos grandes poetas contemporáneos, e con iso bastaba para telo a carón, pero tamén tentei buscar unha forma de diálogo con Cataluña. Para a miña xeración Cataluña é o referente do progreso e dunha cultura decisiva. Eu formeime con autores cataláns (Jaime Gil de Biedma, Juan Marsé…), por iso afectoume moito o proceso de deterioro da política española respecto de Cataluña. Creo que dúas dereitas moi corruptas utilizaron o nacionalismo para xustificarse. O pujolismo e o nacionalismo catalán estaban desvalixando aos cataláns e atoparon un relato xustificado baseado en: «España róubanos». O Goberno de España, tamén na corrupción, soubo aproveitarse desa situación ao poñer o foco constantemente no independentismo. É imprescindible promover ese diálogo entre culturas e linguas. Non podemos tolerar que se diga que falar en galego ou catalán ou euskera sexa un insulto para os que falan castelán. É unha barbaridade porque esas linguas forman parte da nosa riqueza, do noso patrimonio e nunca deben pelexar.

*Queres seguir lendo esta entrevista? Pincha aquí, subscríbete e únete á tribo Luzes.