Cando crin ser emigrante aínda non coñecía o significado desa palabra. Como moitas galegas crecín escoitando as «aventuras» dos meus avós en Bos Aires e logo na Habana. A través das súas historias, América converteuse nun lugar máxico, onde habitaban xentes doutra cor que, segundo a miña avoa, «cheiraban distinto» e falaban cun acento estraño. A miña avoa Josefa sempre recordaba o malecón cubano e os negros que traballaban cargando e descargando barcos no porto. Tamén contaba que traballara de ama de chaves dunha familia podente, e que o señor da casa intentou levala á cama unha decena de veces. «Non o conseguiu nunca», dicía sempre orgullosa

BERLÍN.- Josefa nacera en Pola de Allande, que entón debía ser un dos municipios máis diminutos da cordilleira Cantábrica. Non quería saber nada de vacas e con 14 anos subiu a un barco; cando regresou, en 1934, casara en Cuba co meu avó, un galego soñador, que coñecera nun baile no Centro Galego da Habana. Ela emigrara por necesidade. El, «por amor á aventura». O meu avó Andrés deixou un diario fechado en 1919. Cunha caligrafía fermosa, nunha libreta con lombo de libro, e unha prosa barroca e madura para un rapaz da súa idade, o meu avó anotou as peripecias que lle sucederon na súa primeira viaxe de «ultra-mar». Unha serie de ocorrencias narradas por un raparigo de 15 anos, nacido na aldea dos Carballás, preto de Teixeiro, que antes de cruzar o Atlántico, só alcanzara a estar nunha cidade: A Coruña. Na primeira páxina do seu diario escribiu o título: Ilusiones perdidas o mi entusiasmo de marchar a Buenos Aires.

O mozo Andrés era un rapaz persistente e, tras insistir durante anos, por fin logrou convencer os seus pais de que lle desen a bendición para viaxar. No entanto, a noite antes da súa partida tivo ganas de cancelalo todo polo duro que lle resultaba despedirse da súa nai: «tiña que chorar ou rebentar, unha de dúas». Na súa aventura acompañábao un curmán que, entre outras moitas cousas, levaba unha gaiola cun canario. Máis adiante narra unha situación rocambolesca na que por culpa do paxaro, el, o seu amigo e un «cochero» estafador, terminan todos (incluíndo a gaiola co animal) na comisaría. Resultoume curioso que fose un canario a ave que o seu compañeiro levou á Arxentina. Un dos recordos máis intensos que teño dos meus avós era que, «padrino e madrina», como lles chamabamos, sempre viviron cun canario cantareiro, ao que lle falaban cun castelán de deixe estraño e sofisticado, que me conmovía.

O meu avó saíu do porto da Coruña o 3 de novembro de 1913 no vapor Amiral de Kersaint que anos máis tarde, durante a Primeira Guerra Mundial, sería afundido por un submarino alemán, o U-64, o 14 de setembro de 1917, fronte ao cabo Tortosa. Isto último non aparece no seu diario, senón que veño de investigalo e inclúoo aquí, porque creo que ao meu avó lle habería gustar este detalle sobre a sorte que correu o barco que o transportou á terra dos seus soños.

Un mes máis tarde, o 5 de decembro, «o Amiral de Kersaint botou ancoras na dársena norte do porto de Bos Aires» e, ao día seguinte, Andrés comeza a traballar na fábrica de tecidos Pereira, Pinto e Compañía. Alí está nove meses mentres vai coñecendo a cidade e a personaxes como Patricio C. Ryan, «director das Escolas Suramericanas por correspondencia». Grazas a este señor Ryan, estuda «teneduría de libros» ata que lle dan un diploma e abandona a fábrica de tecidos. Despois disto, traballa na xoiaría-reloxaría do señor Ramón Escasany, natural de Barcelona. Tras buscalo en Internet, descubro que é certo que estes xoieiros, emigrantes cataláns, levan desde o ano 1886 en Bos Aires e seguen estando nas rúas Ribadavia con Perú, exactamente onde os sitúa o meu avó hai cen anos. Entre «as casas de comercio» que menciona están a de Avelino Cabezas que, comezou como unha xastraría, «hoxe ten máis de media mazá». O señor Avelino Cabezas, outro emigrante de éxito como Escasany, era natural de Ferrol.

Da Pampa e un poeta

Tras pasar 3 anos en Bos Aires, Andrés decide «coñecer un pouco a vida e costumes do campo». Para iso viaxa á Pampa Central, onde vai como «apuntador e secretario» da Estancia la Puna, onde traballan peóns, a maioría italianos e crioulos, e tres españois. «Non ben esclarecía o día sentíase a campá… o almorzo consistía en mate amargo e galleta máis dura que o mármore». A estancia contaba con 92.000 cabezas de gando, pero o que máis lle sorprende é que «no campo non hai xustiza nin defensa… do máis chico ao máis grande traen coitelo ou revólver na cintura e por calquera nimiedade quítanse a vida».

No seu diario non queda claro se traballou de xornalista freelance ou para a revista arxentina, El Hogar que menciona nunha ocasión. O asunto é que de súpeto xa non está na Pampa, senón facendo a súa primeira entrevista: «foi ao gran poeta Don Carlos Guido y Spano e recibiume segundo o seu costume moi amablemente… indicoume unha cadeira para que tomase asento e preguntoume, entre outras moitas cousas, cantos anos tiña, e logo de terllo dito, faloume deste xeito: ‘pois fillo aquí onde estou levo máis tempo prostrado na cama que anos ten vostede». Tras facer a miña propia investigación resulta que como di o meu avó, o escritor Guido y Spano foi un gran poeta romántico. Tamén é verdade que non se moveu da súa cama durante moitos anos, pero ao contrario do que afirma o meu avó, quen di que «o reumatismo deixouno prostrado», ao parecer Guido y Spano, non sufría de ningunha enfermidade física, senón que debía ser un señor poeta, sensible e extravagante, que se recluíu por pura vontade.

A pandemia de hai un século

La grippe en Buenos Aires. Así titulou unha parte do diario onde narra unha das epidemias máis graves
da historia recente, que matou 50 millóns de persoas. «No mes de outubro de 1918 todos os diarios da República e maiormente os de Bos Aires ocupábanse extensamente das moitas medidas que debían tomarse para evitar o contaxio da gripe». Esa Grippe, (escríbeo en francés, con dous pes) segundo os xornais da época, tiña a súa orixe na gripe española. Segundo o meu avó, a gripe non foi tan mala como en Europa quizais debido ás «acertadas medidas que se tomaron». Os barcos que chegaban de ultramar, eran revisados por un corpo de sanidade marítima e «o vapor era desinfectado e poñíase en corentena, mentres o enfermo ou enfermos eran trasladados ao ´illamento´ do Hospital Muñíz ou á illa de San Martín García… fixeron pechar provisionalmente os teatros, biógrafos [locais onde se proxectaban películas], cafés, bares… e toda a clase de salóns para espectáculos, leiterías e despachos de bebidas, que normalmente están abertos toda a noite, tiñan que pechar ás once p.m.». E o mesmo que ocorreu coa Covid-19 e as nosas urbes, a cidade de Bos Aires presentaba un aspecto moi triste: «non había nin un biografo aberto para ir ver ao gracioso Carlitos Chaplin».

O fin da Gran Guerra

«O 11 de novembro data inesquecible en que terminou a gran carnicería europea… ás 8:45 a.m., hora en que chegou a Bos Aires un telegrama coa feliz noticia de que fora asinado o armisticio, foi coma se a cidade espertase dun soño». Naquela época parece que se entendía mellor o peso dunha guerra. O meu avó relata que cando reciben a noticia do final da Primeira Guerra Mundial, «por todas partes sentíanse as sereas de fábricas, as da prensa, a dos buques fondeados no porto e nas redaccións dos diarios tiraban gran cantidade de bombas, as bandeiras dos países aliados saían como por máquina ás fiestras e balcóns… e nun momento a maior parte das casas de toda a cidade quedaron adornadas coas múltiples cores das bandeiras aliadas… gran cantidade de público en manifestacións con bandas de música e cantando a Marsellesa… e entón ninguén falaba da grippe, nin se adoptaban máis medidas de antes, todos alegres e contentos».

Lendo o que escribe sobre a guerra non me cabe dúbida de que o meu avó Andrés era pacifista. Agora entendo canto lle debeu doer regresar ao seu país xusto cando comezaba a nosa guerra civil. O pobre salvouse da «arte de matar para reparar inxustizas cometendo outras que non poden repararse», para ter que vivir daquela a sangría do noso propio conflito.

As miñas ilusións perdidas

O seu diario continúa narrando as marabillas da gran cidade de Bos Aires ata o seu regreso a España: «O 22 de maio de 1919 embarquei no vapor inglés Duma no porto da Prata, moi contento e cheo de alegría, aínda que para España non levo as ilusións que traía para Bos Aires». O 12 de xuño chegan a Lisboa, «unha das cidades para o meu gusto máis fermosas que vin». Aínda que o diario ten 79 páxinas escritas e numeradas polo meu avó, con todo, a narración trúncase na páxina 72, cando por fin se abraza á súa nai e choran xuntos: «verme nos brazos da miña nai e que aos dous corríannos abondosamente bágoas, pero esta vez…». Faltan as cinco páxinas seguintes, que alguén arrincou e logo na páxina 77 hai un longo poema sen título, no que cavila sobre a vida e o paso do tempo. Anos máis tarde, nalgún momento, o meu avó regresa á súa «América», esta vez a Cuba, onde coñece e casa coa miña avóa Josefa.

Os padriños sempre nos falaron con saudade daquelas terras americanas. Deixáronnos retratos en branco e negro, placas fotográficas vestidos de domingo, un par de canotiers, un bastón con mango de prata, ese manuscrito que ten 101 anos e decenas de historias, que a min me alimentaron a fantasía para o resto dos meus días. Cada Nadal cantaban e choraban o seu Bos Aires querido. Sen dúbida, aquelas escenas e as súas palabras emocionadas de nostalxia atoparon o xeito de meterse baixo a miña pel. O formigo que me causaron aquelas narracións sobre terras afastadas, gauchos da Pampa, facas afiadas e salóns alumados con candelabros que brillaban máis que a lúa, acompañoume toda a vida, desde que se me gravaron na memoria, sendo unha nena, ata que aos 18 anos marchei a Madrid, para despois mudarme aos Estados Unidos. O seu Bos Aires era a miña Nova York.

Polaroids made in

A culpa dese xiro de compás cara a América do Norte tívoa outro parente emigrante. Chamábase Manuel e era un tío de Arteixo, irmán do meu avó materno, que emigrara á cidade dos rañaceos en 1920. Ao contrario que os meus avós paternos, Manuel nunca regresou para quedar. Casou con Florence, tivo tres fillos e moitos netos, e pasou toda a vida traballando para a cervexeira Budweiser. Con todo, durante anos, visitábannos cada verán e sempre nos traían camisetas desa marca de cervexa e frascos de manteiga de cacahuete, que os meus irmáns e eu detestabamos. No entanto, eu adoraba as visitas dos tíos de Nova York, como sempre os chamamos. Velos aparecer con aqueles sorrisos de dentes inmaculados e roupas en tons de cinemascope, era como vivir o comezo dun día despexado, repleto de posibilidades. Esa parella de xubilados eran un vaso de auga fresca cheo de burbullas, un ramo de flores vivo naqueles días grises, serios e chuviosos que compoñen os meus recordos dos últimos anos do franquismo. Florence, a súa esposa neoiorquina, modernísima para aquela época española, era alta, levaba o pelo gris, longo e solto; fumaba, pintaba os beizos dun vermello intenso e sempre se vestía de cores que eu nin sabía que existían. Ademais, sempre levaba pantalóns. Tiña unha cámara Polaroid que era máxica e cuspía fotos da miña familia: os meus irmáns sorrindo e eu sempre coa boca aberta, fascinada con aquela parella de mediana idade que, unha vez ao ano, se teletransportaban ao noso piso coruñés. O meu tío Manuel tiña o pelo branquísimo, podía ser o dobre de Spencer Tracy, vestía con camisetas hawaianas e levaba un chapeu de palla. Sempre parecían felices, sorrían e chanceaban connosco. Florence era unha Katherine Hepburn en versión fea, graciosa. Non falaba unha palabra de castelán, pero ría constantemente e fumaba moito observándonos, enfeitizada: o meu pai intentando practicar o seu inglés, a miña nai repetíndolle as cousas a gritos mil veces e o meu tío Manuel sempre traducíndolle todo con moita paciencia. Gustáballes beber viño de Rioja e martinis, que o meu pai gozaba preparando. Moitos anos máis tarde visitei a illa de Ellis e atopei o seu nome, Manuel Cedeira, inscrito no panel 497 do monumento que conmemora os emigrantes que construíron os EUA. Este final feliz de Super 8 ás veces tamén forma parte de ser emigrante.

Autorretrato

Entre as historias cubano-bonaerenses dos meus avós e o estilo dos meus tíos neoiorquinos, a idea de que alén do océano había un mundo de cores e acentos estraños instalóuseme de tal xeito nalgún lugar do corazón que, en canto puiden, abandonei este país e desde entón nunca volvín para quedar. Emigrar aos Estados Unidos foi moi diferente de emigrar a Alemaña, onde agora resido. Cando me fun a «América» nos anos noventa, o país non estaba rexentado por un psicópata racista que planeaba dividir a nación e construír un muro. No entanto, de igual modo, pronto comprendín as vantaxes de ser branca e europea. Descubrín que non é o mesmo viaxar en Iberia para converterse en emigrante, que cruzar a fronteira cun coiote porque non hai outra opción que ser emigrante. O privilexio é unha desas cousas que non se sabe que se ten, ata darse conta de que outros non o posúen. Aos poucos entendín o que significa facer traballos absurdos e mal pagos, só para poder chegar ao alugueiro. Descubrín atónita que había rapaces de doce anos que servían para fregar, chamábanos «dishwashers» (frega pratos), aínda que non sabían ler. Aprendín que a «migra» é o principio da xaqueca e que o ilegal é diana de tiro para o que queira disparar. Non hai onde esconderse. Os «sen papeis» están en mans alleas, que poden ser amables ou sádicas. Esa vulnerabilidade tamén é ser emigrante.

Que limpe o invitado

Anos máis tarde mudeime a Berlín. En Alemaña, ao ser europeo, ao ser legal, as cousas xa foron moito máis sinxelas. A xenofobia sentina en contadas ocasións por non manexar ben o idioma. Pero non o medo a que alguén te ameace con chamar á «migra». Teño tanto dereito a traballar en Europa como un banqueiro de Frankfurt. Os mozos emigrantes españois, que crecen como cogomelos en Berlín, conforman ese novo xeito de emigrar que é máis unha ilusión pola aventura. Nada que ver coa emigración española á Alemaña dos anos 70, cando non só a necesidade imperiosa era o compás que marcaba o rumbo, senón que o abuso e a falta de dereitos dos traballadores emigrantes estaban á orde do día. Nesa época aos emigrantes denominábanos «traballadores invitados» (Gastarbeiter), eufemismo que a RFA sacou da manga para non facilitarlles a estadía, cando calculou que era máis barato deixalos traballar en barracas ateigadas e logo dun tempo mandalos de volta a casa, que patrocinarlles a asimilación na sociedade alemá proporcionándolles educación, salarios dignos, sanidade e vivenda. Con frecuencia os «invitados» vivían en antigos barracóns do exército, preto das fábricas onde traballaban de sol a sombra, e durmían en liteiras con decenas de traballadores italianos e turcos. Iso é ser emigrante.

Eu non sei se entendín o significado desta palabra que os galegos levamos tatuada no ADN. Creo que cada persoa defínea cun matiz distinto, a través da súa propia experiencia. Emigrar hai cen anos a América ou a Europa hai corenta, paréceme que era máis duro do que é facelo agora, ostentando un pasaporte dun país folgado, que forma parte dun dos continentes máis ricos do universo. Eu cría ser emigrante e por un tempo talvez funo. Pero non me cabe dúbida de que os meus avós o foron, de que o meu tío Manuel tamén o foi e de que os famosos «traballadores invitados» que axudaron a levantar a economía da RFA nos 70, cando a crise do petróleo rebentou a medio planeta, foron de verdade a personificación do termo emigrante. Porque o que si creo entender do significado deste vocábulo é que se trata de mellorar. Emigrar é vivir e nese camiño faranche cambadelas, porque como escribiu o meu avó, «polo mundo non se atopan nais», pero córrense aventuras e coñécense persoas afables e xentes nobres, que van ir a onde faga falta para crear unha vida mellor. E niso, nesta terra, somos expertos.