Foto de portada de Steve Back. Wikimedia Commons.
Foi no ano 1991; no marco dunhas xornadas contra a Guerra de Iraq. Francisco Fernández-Buey impartira unha palestra sobre o movemento estudantil antifranquista. O filósofo principiara enmarcando os anos sesenta como tempo histórico. A risco de non dar agora co enunciado exacto, mais seguro do sentido das súas palabras, Fernández-Buey sintetizara: «se os sesenta foron revolucionarios, os setenta progresistas e os oitenta conservadores; os noventa van camiño de ser reaccionarios».
As súas palabras capturaban ben un certo sentido da historia: o da evolución antagonista da sociedade. Vistos en perspectiva, os anos da segunda posguerra mundial foran os do ascenso dunha vaga de loitas extraordinaria (a descolonización e a liberación nacional; as revolucións china, cubana, etc.). Nos cincuenta e sesenta o mundo atopábase nunha efervescencia tal, que aspirar a un cambio revolucionario entraba dentro do posíbel.
Neste senso, os setenta supuxeron á vez un límite e un punto de inflexión. A contenda política nas metrópoles fordistas escindiu os movementos en dúas estratexias: ou ben acadar e consolidar reformas, ou ben intensificar o enfrontamento. A radicalización de amplos sectores militantes na década precedente –non poucas veces inducida pola guerra sucia dos estados– levou en moitos casos á deriva armada: os Anos de Chumbo en Italia, Días de Rabia nos EE.UU., Outono Alemán na Alemaña occidental… Este pulo revolucionario perdeuse, mais non por iso triunfou a estratexia reformista.
Non se pode negar, certamente, que durante un tempo o reformismo puido celebrar os seus logros constitucionais. No remate dos setenta, a lampedusiana faciana amábel da democracia liberal lucía en España, Grecia e Portugal. Unha década despois, porén, xa non apontaban a un reformismo duradero. No bicentenario da Revolución Francesa, unha contrarrevolución conservadora anunciaba o devir reaccionario das décadas futuras.
Co ascenso de Thatcher ao poder en 1979 comezara a clausura definitiva de todo horizonte emancipador. As transicións da Europa meridional non progresarían cara ao modelo welfarista da posguerra. Thatcher era ben explícita: «a economía é o método, o obxectivo é mudar corazón e alma». Tratábase de recuperar a hexemonía do capital perdida na posguerra desde dentro do corpo social, atacar ás loitas de liberación polo rasgo feble da psique humana.
Os oitenta impuxeron e consolidaron o «realismo capitalista» (Fisher). Logrouse privar aos suxeitos oprimidos de toda imaxinación política coa que idear un mundo mellor. Na linguaxe thatcheriana isto traducíase no apotegma «non hai alternativa»; unha orientación do mando á detección, bloqueo e clausura de calquera reapertura eventual do horizonte de liberación.
Con todo, o neoliberalismo tampouco pretendeu erradicar nunca as contradicións antagonistas. Obrou dun xeito máis eficiente: mirou de facer das contradicións o combustíbel dos seus dispositivos de control. Por iso faise interesante volver hoxe a vista atrás e indagar como mudaron os movementos para sobrevivir á derrota e volveron a xerar resistencia social.
A tal fin, Nicolas Martino suxeriu reconsiderar a década destes «Odiosos Oitenta» (Hateful Eighties) desde un ollar inverso á supresión do antagonismo. Non como unha época que anularía o conflito nun harmonioso final da Historia (Fukuyama), mais como un tránsito subterráneo no que os movementos experimentaron unha metamorfose molecular –por momentos abrupta, desobediente e fragmentaria– que logrou escapar ao neoliberalismo.
Dúas imaxes encarnan os Odiosos Oitenta como un momento de escisión subxectiva aínda hoxe non superado. A primeira é a fotografía do punk coxo e seropositivo, Jon Manteca, esnaquizando os vidros da parada de metro Banco de España durante as manifestacións estudantís do 87. A segunda é a carta de axuste de TVE á medianoite en que comeza a folga xeral do 14D un ano despois.
Visto en termos xenealóxicos, senllas imaxes reflicten una escisión irresoluta. A carta de axuste encarna o sindicalismo institucionalizado que, mesmo na súa máxima potencia, non evitará as políticas neoliberais de González e o seu declive conseguinte. A foto de Jon Manteca, pola contra, condensa a forza do xesto destituínte do No future!, o rexeitamento expreso de toda unha xeración á promesa incumprida do benestar.
Aquela foto na que unha figura procedente dos últimos espazos limítrofes do réxime (externo tamén ao propio movemento estudantil) prende lume ao nome propio do Banco de España condensa o rexeitamento da institucionalidade ao tempo que evidencia a fenda pola que agonizaba naqueles días o desexo dun futuro outro. A figura punk serviu como un exterior constitutivo útil á restauración da orde política. Ao igual que outras figuras anteriores como a do hippie, o punk clausurou aquel momento concreto da primeira vaga de mobilizacións. Deconstruír a súa imaxe, o que condensa, a escisión que sinal no decurso histórico, marca hoxe a potencia dun devir outro.
Pode que os oitenta foran odiosos, que nos teñan feito odiar aos seus protagonistas por non cumprir as expectativas do relato disciplinar do retorno imposíbel á fábrica fordista. Mais odioso, embora, deberíanos parece a distopía que temos por diante se nada muda.
