«Que é o neoliberalismo? Un programa de destrución de estruturas colectivas capaces de entorpecer a lóxica do mercado puro».
P. Bourdieu.
Este relato comeza a xestarse o pasado 6 de outubro co aumento da taxa do transporte público e do metro en Santiago. O novo valor ascendía a entre 800 e 830 pesos chilenos dependendo da hora, punta ou non, superando o valor dun dólar. Era a cuarta suba rexistrada no ano e medio do empresario Piñera e soou tan obscena como normal, un feito consumado sen máis explicacións para o cidadán de a pé que as flutuacións do prezo do gasóleo, o índice de prezos ao consumo, o aumento do custo da man de obra ou o tipo de cambio. O que veu a continuación foi a protesta, a evasión e a represión por parte do Estado. A seguir, a cronoloxía das xornadas que reviviron en Chile os ecos dun pasado ditatorial a finais de 2019.
A noticia resoou nos timelines das redes sociais desencadeando un rexeitamento total. Os titulares dos medios de comunicación poñían o acento na medida inesperada e o seu impacto na economía doméstica de millóns de chilenos cuxos salarios non superan os 300 ou, como máximo, 400 mil pesos (o peso chileno, a segunda moeda máis depreciada do mundo, equivalía a comezos de 2020 a 0,0012€). Despois de días de críticas e molestias, chegarían as polémicas declaracións dos actuais funcionarios e autoridades gobernamentais implicadas na decisión. Un deles, o ministro de Economía, Juan Andrés Fontaine, respondía o 8 de outubro sinalando unha curiosa solución: «por exemplo, estase a reducir o custo en horas val, de xeito que se alguén sae antes e colle o metro ás 7:00 da mañá ten a posibilidade dunha tarifa máis baixa que hoxe. Aí abriuse un espazo para que quen madruga poida ser axudado. Cando os custos soben non hai moitas opcións». Entre toda esta sarta de barbaridades, chama a atención a linguaxe empregada polo ministro para conxugar a palabra «axudar» referida ao feito de ter que saír de casa a primeira hora da mañá para chegar ao metro, a miúdo lonxe dos barrios residenciais, co fin de utilizar o horario de tarifas «económicas» e non incorrer no gasto que supón a suba, propoñendo percorrer a cidade de punta a punta con menos sono e máis fatiga no corpo para comezar a xornada laboral de nove horas.
«Evadir, non pagar, outra forma de loitar!».
Así chegamos ao venres 11 de outubro, o día no que se rexistra a primeira grande evasión masiva, convocada pola Coordinadora Nacional de Estudantes de Secundaria (CONES); unha chamada protagonizada ese día por estudantes do Instituto Nacional de Santiago –das poucas escolas públicas de excelencia académica, recoñecida na historia de Chile por ser o viveiro de presidentes e políticos–, emblemático por manter un papel de participación social permanente na esfera pública a través dos seus centros estudantís, dirixindo mobilizacións e folgas de estudantes. Ao mesmo tempo, representa o lado máis conservador dun Chile machista e patriarcal no que os colexios de excelencia son só para homes, e que no século XXI segue a negarse rotundamente a integrar nas súas aulas.
Ese venres, 80 dos seus estudantes asaltaron tres estacións centrais da liña 1 ignorando os tornos e conseguindo o desaxuste completo do servizo en tan só uns minutos, provocando paradas de tren e peche de estacións. O luns seguinte, 14 de outubro –a semana decisiva da mobilización–, a acción repítese e multiplícase cubrindo cinco novas estacións, esta vez na liña 5, en dúas horas diferentes: as 12 do mediodía e as 16 horas, encabezadas por agrupacións de estudantes de todo Santiago. O mércores, 16 de outubro, adquire aínda máis forza, pero os atrevidos uniformes escolares xa non están sos, acompáñanos agora tamén adultos, estudantes universitarios, amas de casa, secretarios, profesores e outros traballadores que empregan todos os días o tren subterráneo. Ese día, a evasión levouse a cabo nas horas punta da mañá e da tarde, expandiuse a outras comunas da capital e logrou arrincar barras de acceso coa forza da marea humana exercida polos usuarios, ata que chegaron as forzas especiais. Vixiaban cada estación.
As imaxes de cada evasión viralízanse e celébranse, probablemente todas quereriamos ser parte deses escolares enfadados e decididos, dispostos a derrubar todo coa claridade de saber que, nun país onde todo se paga, non pagar un billete escolar transgredía o principio básico do reino neoliberal.
«Evadir, non pagar, outra forma de loitar!». Este foi o slogan dos estudantes de bacharelato, facendo o que moitas veces fantasiamos en secredo de casa ao traballo ou do traballo a casa, enfadadas, angustiadas por un servizo sobrecargado, por un día longo de traballo, por estar a mediados de mes e non ter un peso no peto, pola tensión de que un salario de 45 horas semanais como licenciada na universidade –pagada co esforzo dos pais– non permita o acceso a unha calidade de vida básica. Non digamos xa para adquirir unha vivenda. O meu caso non era o único. Este compendio de realidade veume á mente ao ver esas imaxes simples cheas de valentía e rebelión. Non era só o meu problema, non era eu quen non conseguira render e ser rendible durante estes anos, nada disto tiña que ver con identificarse coa revolta da mocidade. Os estudantes de secundaria estaban a encarnar algo poderoso e doloroso que había tempo que fora reprimido.
Ese día, nos medios de comunicación fálase xa dunha onda de evasión e xornadas tensas. O sindicato de traballadores do Metro de Santiago, con declaracións contundentes, explica o contexto da protesta cidadá e o seu descontento pola suba responsabilizando o Ministerio de Transportes. Achácao ás súas malas decisións á hora de mercar autobuses eléctricos, sen licitar novas bases de Transantiago, o que contribuíra a encarecer excesivamente o servizo. Pola súa banda, a compañía rexeita a actuación de estudantes e usuarios, pechando as estacións nos horarios de maior afluencia e de posible evasión. Paralelamente, ese mesmo día tamén puido lerse no xornal de circulación nacional La Tercera outra curiosa declaración do presidente do panel de expertos, Juan Enrique Coeymans: «cando os tomates soben, o pan, todo, non hai ningunha protesta». A noite do xoves 17 péchase con escolares detidos e feridos por perdigóns en violentos enfrontamentos con forzas policiais no interior das estacións, e cunha nova chamada á evasión ao día seguinte, o último producido de xeito masivo rexistrado durante a semana. Como todas, a dese venres pola tarde remateina sobre as 18:30, tralo meu día laboral de nove horas na editorial. Daquela xa se informaba, a través das redes sociais, do peche brusco das principais estacións de Metro de Santiago, as que conectan toda a cidade, como resposta ás evasións masivas rexistradas en diferentes puntos do servizo, no medio dunha violenta represión dos usuarios.
Ao moverme polas rúas do barrio onde traballo e vivo, por sorte podendo prescindir do transporte público, o son de golpear cazolas emerxe nun eco permanente e insistente rebotando en cada esquina, dicíndome que esta tarde sería diferente de todas as anteriores e de todo o seguinte. Quen logra chegar ás súas casas antes da hora crítica, agora sae a cacerolear, pero o resto? Os demais teñen que camiñar e camiñar, mazás e quilómetros, moitos deles do outro lado da cidade, algúns camiño das citas co médico, das quendas de traballo, das citas ou dos compromisos sociais, abandonados no medio dunha xornada interrompida pola compañía Metro. A súa única actuación ante a continxencia dunha lexítima demostración era deixar millóns de cidadáns despois de longas horas de traballo –xornadas que desde hai uns meses buscan reducir nun proxecto de Lei chamado 40 horas– sen medio de transporte colectivo desde as 19 horas desa noite interminable.
Cae a noite
A noite cae en Santiago, e o servizo de trens subterráneos da cidade permanece suspendido por completo. Hai usuarios e traballadores encerrados polas torpes accións da compañía. Tamén manifestantes en cada unha das estacións pechadas fronte á policía, observando e berrando. As barricadas están iluminadas, hai caos por estradas e paseos. Son as dez da noite e hai quen, despois de tres horas, aínda non puido chegar ao seu destino, pero «preferimos o caos a esta realidade tan charca», escribiu o poeta e músico Mauricio Redolés.
A noite continúa, furiosa e escura. A televisión e a radio agudizan os seus discursos de terror. Informan de incendios nas estacións de metro, grandes e dramáticos incendios emitidos nas pantallas e rechamantes polo seu alcance. O empresario Piñera brilla pola súa ausencia, horas antes era visto nunha exclusiva pizzería do chamado barrio superior celebrando o aniversario dun neto.
A medida que pasaban as horas, finalmente, na madrugada do 19 de outubro o empresario volve ao pazo de goberno e decrétase o estado de emerxencia. Tras o percorrido acelerado dos acontecementos dese sábado –masivas caceroladas e concentracións dende Arica ata Punta Arenas, enfrontamentos con forzas especiais e saqueos violentos nas cadeas de supermercados–, o estado de excepción esténdese a practicamente todo o país, declarando tamén un toque de queda a partir das 22 horas, para estenderse nos días posteriores dende as nove, e incluso despois das oito da noite.
Matar o pobre
Marcados por unha serie de feitos confusos e posibles masacres encubertas, as primeiras horas e días do estado de excepción/emerxencia e toque de queda son os máis terroríficos. Prodúcense incendios en polo menos dúas fábricas onde morren civís, traballadores e colonos. Un deles, no almacén da fábrica de roupa interior de Kayser, situada na comuna de Renca. Outra, nunha cadea chamada Construmart na tamén humilde comuna da Pintana. Nos dous casos só falamos de saqueos. Na primeira, morren cinco persoas aparentemente queimadas, todas elas delincuentes comúns das que non se aporta información ningunha e permanecen sen identificar máis de 24 horas. En Pedro Aguirre Cerda, outra área periférica e humilde, atópase golpeado e colgado nun valo o corpo da artista de rúa Daniela Carrasco, La Mimo. Testemuñas confirman que foi arrestada durante a cacerolada. En Maipú, tras ser golpeado brutalmente pola policía diante da súa familia e veciños, morre o técnico mecánico Alex Nuñez.
Polo menos 16 persoas foron asasinadas entre a mañá do 20 e o 23 de outubro e confirmáronse 269 feridas en «manifestacións». A información oficial é incorrecta e incompleta, sábese co paso dos días e confírmase que hai 23 mortos e polo menos 600 feridos. Ningún dos asasinados participara en marchas masivas na cidade; ao contrario, testemuños e vídeos describen a chegada de policías e militares a concentracións en barrios con caceroladas pacíficas e marchas nocturnas de camiñar a casa. Detencións ilegais nos recintos en chamas, golpes, disparos a pouca distancia e polas costas. Aínda non se comentan as graves lesións oculares provocadas nas marchas masivas. O Instituto Nacional de Dereitos Humanos (INDH) e o seu director, membro do Partido Demócrata Cristián, Sergio Micco, son chamados a facilitar nomes e facer transparentes as circunstancias das mortes. Dende os partidos da oposición piden á ONU que envíe observadores de DD.HH. As familias sen cobertura mediática alegan un tratamento indigno nos procesos de identificación dos corpos. As mortes clasifícanse en tres tipos de causas: por delitos comúns, desordes públicas e por axentes do Estado. Non hai responsables. Os informes oficiais do Goberno e as palabras do presidente empresario e o seu primo, o ministro do Interior, Andrés Chadwick, denotan indiferenza e desprezo. Só falan de números, mentres que os medios de comunicación transmiten o pesar pola perda de tendas, bancos e centros comerciais. As vidas humanas valen menos que a propiedade privada. Hai persoas desaparecidas, detidas e non identificadas. A ferida e a rabia medran.
A noite cae na capital deste país… a noite cae en todo o territorio. As rúas xa non son nosas, son súas, dos disparos, berros e helicópteros. De súpeto, volvemos estar nunha nova ditadura sen nin sequera lograr curar, nin reparar a anterior, se iso é posible. Aparecen a tortura e a morte, o terror de Estado esténdese durante unha semana e un día nas comunas e cidades menos acomodadas e de maior actividade social, situadas, na súa maioría, na periferia. De novo, como nos anos 70 e 80, a clase traballadora sangra.
Ata o luns 4 de novembro, a media de lesións oculares graves ascendía a 160 en 18 días de manifestacións, unha cantidade significativamente maior en comparación con calquera outro conflito en 2019, incluídas as protestas de Hong Kong. Pero a violencia estatal insiste e ataca, enviando unha mensaxe clara a todo o movemento o venres 8 de novembro durante a terceira marcha máis grande do país, disparando perdigóns ante o mozo estudante universitario Gustavo Gatica, de 21 anos, co fin de deixalo cego para sempre, rompendo, en teoría, cos «protocolos» de disparar só en caso de ser atacado, ou de non usar escopeta antidisturbios. A segunda onda de violencia estatal, dirixida a acabar co movemento, execútase a partir do 15 de novembro. Despois do repudio e as queixas xeradas polo atentado de Gustavo, as forzas especiais dos policías «diminúen» a agresividade na praza Ex Italia, agora denominada polo poder popular Praza da Dignidade. O seu obxectivo é case un renacemento, pavimentar as poboacións, deter, matar ou cegar os seus residentes e líderes dos barrios. Así o informan os veciños da poboación Cinco Pinos de San Bernardo. Alí é onde Fabiola Campillay de 36 anos, nai de tres fillos, recibe o impacto na cara dunha bomba lacrimal de gasolina lanzada por carabineros a menos de 15 metros. Coñecida polo seu papel activo na poboación de Cinco Pinos como líder de barrio, Fabiolaperde a vista dos dous ollos e a súa vida cambia para sempre.
Amnistía Internacional documentou, recopilou probas e investigou as denuncias de violacións dos dereitos humanos cometidas entre o 19 de outubro e o 11 de novembro concluíndo categoricamente que «a decisión do presidente Piñera de sacar o Exército á rúa, despois de impoñer o estado de a emerxencia, tivo consecuencias catastróficas sobre a cidadanía, xa que se constataron cinco persoas asasinadas por axentes do Estado, máis de 2.300 feridos e 220 con traumatismo ocular grave». Tamén lles fan entrega de recomendacións ás autoridades, como esixir o cesamento da «represión de maneira urxente» e emprender «unha reforma seria e profunda dos carabineros».
O proceso político social máis complexo desde a chegada da neo-democracia púxose en marcha traendo ao presente unha historia inacabada, a dun pobo que ao longo dos seus dous séculos de vida intentou de xeito falido autodeterminarse mediante utopías político-sociais intervidas de xeito dramático nesta terra explotada e colonizada que continúa a ser Chile.
A batalla pola dignidade, comezou nese tipo de purgatorio urbano chamado transporte público articulado polos netos dos avós que a ditadura non podía matar, os xubilados que hoxe non morren de fame senón que se suicidan –as estatísticas proporcionadas polo INE revelaron en maio deste ano que a taxa de suicidio en adultos maiores chega a 17,7 casos de cada 100 mil habitantes, isto supón 7 casos máis que a taxa nacional–, agoniados pola precariedade que xera unha pensión de 128 mil pesos ao mes, no país máis caro da rexión e no reino da saúde privada. Unha batalla iniciada polos fillos de pais endebedados que non poderán pagar unha futura universidade, no caso de acadar a puntuación requirida e se a educación o permite, nunha estrutura clasista onde só os sectores acomodados acceden a ela, aos mellores postos de traballo, e cos mellores salarios; unha realidade descrita polo compositor Jorge González e a súa banda Los Prisioneros en 1986: «Dixéronnos cando os nenos / xogan a estudar / Os homes son irmáns e xuntos deben traballar / Escoitou o consello / Os ollos do profesor / Había moito sol / Por encima das cabezas / E non era certo, porque eses xogos ao final / Acabaron para outros con loureiros e futuro / E deixaron aos meus amigos pateando pedras». En clave de pop, «A danza dos que quedan», retrata o drama social de xeracións enteiras, o drama aínda persistente e case invariable trinta e tres anos despois, funcionando como un eco indestrutible sobre as desigualdades en Chile, musicalizando desde o primeiro día as mobilizacións como o himno da mocidade estafada e derrotada que non tivo máis remedio que patear pedras mentres ladran os cans, como di a canción. E mentres marchamos, proxectamos a nosa imaxe coa imaxe do «quiltro», o can mestizo de rúa abandonado que antes foi un compañeiro de manifestacións estudiantís, coñecido como o Negro Matapacos, aguerrido mordedor de policías e carros lanza aguas como tantos outros cans invisibles. Como adolescente durmido, Chile madura pola forza, a golpe de golpe, pero atopa o seu guía espiritual, a nobreza e a sabedoría do «quiltro» condúceno, e recréase en muros, pancartas, estatuas e lemas. O can negro simboliza a loita do «perraje», finalmente vimos o outro, o invisible, o oprimido.
Batalla, si, porque a historia ensinounos que a recuperación de dereitos básicos como educación, saúde, vivenda digna e pensións, arrebatados polo sistema económico neoliberal hai tres décadas e convertidos en bens comerciables, privatizados e xestionados baixo a lóxica do beneficio, ameazan as estruturas de poder e as bases sobre as que se construíu un país oligárquico e colonialista como Chile, xestionado polo 1% da poboación responsable de concentrar o 26,5% da riqueza. Construción que tamén determinou e atravesou as nosas formas de relación como sociedade, convertendo os valores en éxito, cartos e individualismo.
Por primeira vez en 46 anos, os intereses económicos desta clase dominante foron cuestionados de forma inesperada e sen precedentes. A diferenza do sucedido en 1973, cando Chile se converte no primeiro país socialista por medios democráticos. O profundo «éxito» do modelo neoliberal chileno, e os estragos provocados pola ditadura na psique social, garantiron durante tres décadas a estabilidade do medo e o engano do boom económico, mantendo sen preocupación os donos da propiedade sen poder ver, nin avanzar nunha posible rearticulación do tecido social que, a pesar do duro exterminio, parece renacer poderosa e consistente no medio da preguiza e o conformismo. Xunto coa conciencia de clase, volven aparecer tamén uns sindicatos atemorizados e perseguidos, sancionados na maioría das empresas, micreros, varredores, consultores domésticos, etc. Con eles, os pobos orixinarios, o aguerrido e incansable pobo Mapuche na procura dun Estado plurinacional, cuxa historia de resistencia durante 500 anos ante a pacificación da Araucanía, é probablemente a proba máis forte de que as loitas desta natureza non rematan. A disidencia sexual, a LGTB e o feminismo radical na busca constante da reivindicación dos dereitos e da paridade, que a partir do segundo mes de mobilizacións conseguiu transformar e despenalizar a protesta cunha intervención artística reflexiva chamada «Un violador no teu camiño» –realizada polo colectivo feminista de Valparaíso, Las Tesis–, replicado en todo o mundo e que segue chamando a intervencións nos lugares máis emblemáticos de Santiago e noutras rexións cunha participación interxeracional masiva.
Despois de 49 días sen tregua nas rúas de Chile, onde fomos asasinadas, detidas, violadas, indignadas e cegadas por axentes do Estado, traizoados pola «oposición» nun acordo de paz social que nega un proceso constituínte como tal, sen intermediarios e só coa cidadanía, o Goberno acaba de anunciar un plan de recuperación económica que contén unha mini-axenda social cuxa premisa central é que o «modelo» non se toca. Parece que alguén nos está a evitar pero, ao mesmo tempo e porque nada mudou e o proceso de caída do sistema é a longo prazo, nós seguimos evadindo. Evadindo as balas, a «normalidade» en 10 cotas, a «pacificación» implementada a través do terror de Estado. Evadindo a desesperación e a decepción das trampas políticas. Evadindo, ata que pague a pena vivir.
Nota: O 5 de novembro de 2019 había 5.012 persoas detidas –549 delas nenas, nenos e adolescentes incriminadas–, 1.778 persoas feridas nos hospitais e 177 persoas con feridas graves nos ollos.
O título do texto corresponde á canción «Allende vive» de Jorge González, 1999.
