Coa retina aínda impregnada da revisión dos planos pictóricos creados por Rita Azevedo para retratar o tempo suspendido daquela Penélope encarnada por Clara Riedenstein no filme A Portuguesa (2018), achegámonos a un ensaio da investigadora Ana Garrido González arredor da obra de Xohana Torres, escritora que en Tempo de ría (1992) declarara a fin do penelopismo —«A que tanto novelo e tanta historia»— e o dereito da muller a «navegar».
En Xohana Torres. Da viúva de vivo á muller navegante (Concello de Santiago/USC, 2020), Ana Garrido desenvolve un interesante traballo de reflexión sobre as Penélopes presentes na obra da escritora ferrolá que, infelizmente, ten a eiva de contar cunha edición pobre do texto; algo especialmente censurable nun libro tirado do prelo por unha universidade pública.
Neste ensaio, Ana Garrido debrúzase na novela Adios María (Galaxia, 1971), e en obras dramáticas anteriores ao poemario citado, para revelar unha crítica ao arquetipo da muller galega asociada á condición de «viúva de vivo»: a matriarca abnegada ao servizo da familia, epítome da nación, que fomentaría o galeguismo cultural. Para Garrido —quen cita á Donna Haraway que ve no monstro os límites da comunidade— habería que situar as mulleres de Xohana Torres na estela dos modelos non canónicos presentes en Rosalía de Castro na forma da suicida, a tola ou a estranxeira. Esta outra feminidade constituiría unha «identidade desarraigada … que cuestiona a herdanza cultural recibida … situándose na periferia política e na non pertenza ou a identificación co outro». Unha identidade, di Garrido, que aparece tamén en Castelao ou en Seoane, autores marcados pola guerra civil e o exilio, e que viron na muller tola un «símbolo da situación traumática».
Os antecedentes da Penélope navegante que aparecen en Adios María son o da nai que, en lugar de resignarse á espera, emigra canda o home abandonando os fillos na terra; e o da filla adolescente, Maxa, que fica na casa. Unha casa que sufrirá, en canto institución importante no imaxinario galego, un proceso de crítica. Maxa é unha «orfa de vivos» que emprega o tempo da espera para a autoafirmación e a toma de consciencia. O que fará de Adios María, di Ana Garrido, «un ataque directo ás esencias da nación [dando] mostra da verdadeira dimensión de traballo escravo e exteunante que representa a ‘casa’».
O proceso de modernización capitalista desintegrou o que quedaba da sociedade tradicional e nos enclaves urbanos transformou, hoxe dun xeito máis evidente, o capitalismo fordista en capitalismo de servizos low-cost e financeiro
Maxa, sinala Ana Garrido, trátase dunha muller «que é a un tempo o piar e a voz silenciada e/ou marxinalizada dentro da súa familia ou a súa comunidade, [e que] ten que afrontar a realidade en tránsito que a rodea». Unha realidade marcada pola emigración, ben a outro país, ben do campo á cidade. O seu contexto é o das «transformacións socioeconómicas provocadas polo desenvolvementismo franquista da década de 1960, que se baseou na construción, o turismo e as divisas da emigración, carrexando á súa vez reconversión, desemprego e abandono do campo». Ese proceso de modernización capitalista desintegrou o que quedaba da sociedade tradicional e, nos enclaves urbanos que «non desenvolverían tecido industrial abondo como para recoller os emigrantes retornados», transformou, hoxe dun xeito máis evidente, o capitalismo fordista en capitalismo de servizos low-cost e financeiro. Neste contexto, a subxectividade de Maxa, di Ana Garrido, «actúa como unha nova metáfora da nación, que se constrúe a partir do discurso de emancipación feminino, e que segue a agardar por unha liberación que non se formula». Esta non formulación tería que ver con que a novela «está totalmente inserta neste proceso traumático de absorción dun lugar periférico polo capitalismo multinacional e da transformación da sociedade tradicional pola nova sociedade resultante da exposición á cultura de masas». Se Maxa non formula a súa liberación, a Penélope do poema de Xohana Torres, di Ana Garrido, inaugura «unha nova identidade feminina e nacional».
A partir desta lectura que Ana Garrido fai da obra de Xohana Torres, cabe preguntarse se nesa nova identidade feminina e nacional, o nacional, é dicir, o comunitario, pode seguir composto ontoloxicamente polas figuras da tola, a estranxeira ou a suicida. Esta é a proposta de numerosos autores e autoras contemporáneos que conciben a comunidade como multitude desterritorializada, nómada e non normativa. Pero é tamen a alternativa de comunidade neoliberal composta por átomos desarraigados que compiten entre si coma lobos hobbesianos, isto é, coma a caracterización secular do monstro na cultura europea. O carácter problemático desa comunidade de individualidades cuxo único terreo común é a especificidade de cada un, en calquera caso, non ten tanto que ver con algunha eiva da poesía de Xohana Torres, canto cunha característica do noso tempo que o poema Penélope anuncia para o contexto intelectual galego, pero que non semella terse resolto historicamente. Trátase da relación entre o particular e o xeral. En como concibir unha idea de comunidade a partir da escisión e a atomización que o capitalismo e a modernidade introducen no corpo social a todos os niveis. Unha comunidade que non repita o esquema da comunidade de monstros neoliberal encarnada na máxima de que o ser humano é un lobo para o ser humano. A este respecto, se lembramos que para Gramsci o tempo no que emerxen os monstros é o tempo en que o vello morre e o novo non nace, é dicir, é o tempo da excepción e non o da estabilización, compréndese que a figura da «tola do monte» tivese éxito na época de quebra e exilio que supuxo a guerra civil española. E fai sentido, tamén, que o monstruoso apareza, neste tempo de excepción permanente e precariedade eterna que é o capitalismo financiarizado, como materia privilexiada para a produción cultural contemporánea: das series e novelas noir, á ficción tecnolóxica e apocalíptica, pasando no filosófico polos variados posthumanismos, utopías cyborg, aceleracionismos e Dark Illustrations, así como pola poética-Lovecraft da ontoloxía orientada a obxectos.
Por último, e por volver á comparación coa Penélope de Rita Azevedo, cabe dicir que se Xohana Torres apostaba por unha Penélope navegante, isto é, unha Penélope consciente de que, na contraposición Leviatán/Behemot, mar/terra, descrita por Carl Schmitt, é preferible a dominación occidental das augas ao estancamento oriental na terra. Azevedo debulla unha Penélope terreña —na que o mar aparece en forma de nostalxia pola patria lonxana— que apunta á posibilidade dunha comunidade do exilio baseada na sororidade e na diferenza. A Penélope de Azevedo fai seus os aspectos positivos e civilizadores da Bildung burguesa e, ao tempo, tenta integrar o elemento estranxeiro e monstruoso (ela mesma en canto que é muller, herexe e foránea; a serventa moura tratada coma unha igual; o lobato que se cría e domestica na casa; o resto de animais que, coma nos contos de Disney, conviven pacificamente coa protagonista…) e achaca a realpolitik do mundo hobbesiano ao elemento masculino. Unha realpolitik que se expresa, ben na forma precapitalista da guerra núa cabaleiresca, ben na forma da guerra velada que inaugura o comercio, e que no filme encarna o esposo retornado con mala saúde que, aborrecido da «corrupción e o vício dos tempos de paz», ordena matar o lobo da protagonista —pois apenas ten forza para cargar a bésta— e facer unha vestimenta coa súa pele para «parecerse aos banqueiros de Arrás».
O carácter utópico desa comunidade do exilio, onde ata o elemento extrasocial do lobo aparecía integrado, vén marcado polo feito de que a reprodución social se mantén sobre o lombo dos servos e servas, daqueles que realizan as ingratas tarefas de cría da prole e mantemento da casa que a protagonista do filme non asume.